In mei leggen alle vogels een ei – en trekken hifi-liefhebbers en de -industrie massaal naar München. De High End Show in de Beierse stad is de belangrijkste hifi-beurs ter wereld, met talloze productintroducties. Niet te missen dus! Er valt zoveel te doen en te zien in München dat we niet alles kunnen brengen in één verslag.

In een eerste deel kijken we naar de grotere trends en baanbrekende introducties, in een tweede deel zoomen we in op streaming, specifieke demo’s en meer high-end spullen. Maar dat is natuurlijk niet de volledige verslaggeving vanuit München. De redactie zwoegt doorlopend om de belangrijkste nieuwe producten ook in de diepte te brengen in aparte nieuwsberichten, zodat je helemaal mee bent. En mis natuurlijk de sfeerfoto’s niet!

High End München

High End München is zonder twijfel de grootse hifi-beurs ter wereld, al heb je in Azië en de V.S. ook enkele events die veel bezoekers trekken. In Europa is München in elk geval the place to be. In het najaar zijn er nog verschillende andere shows – Warschau, Kopenhagen, vanaf dit jaar Ascot - die graag de referentieshow willen worden net zoals München dat is in het voorjaar. Maar het is afwachten of één van hen er in slaagt om de energie en het belang van High End te evenaren.

Niettemin, vergeleken met andere CE-beurzen die we vanuit FWD Media bezoeken, blijft High End München een bescheiden gebeuren. Het is veel compacter dan CES, IFA, MWC of zelfs ISE. Maar dat maakt de High End wat ons betreft net nog charmanter. Het is echt gewijd aan hifi en audio voor de consument – en dan voornamelijk in twee kanalen. Er is wat surroundapparatuur te zien, maar je moet er echt wel naar zoeken. Bonkende demo’s van Mad Max of Black Panther ga je in München amper vinden. Ergens wel spijtig, want surround komt elders amper aan bod. En meerkanaalsgeluid hoeft niet puur een filmding te zijn. Iets dat PMC gelukkig wel treffend bewees dit jaar, door in een (te) kleine ruimte een grote Atmos-opstelling te bouwen te ere van de wereldpremière van de Atmos-remaster van ‘A Kind of Blue’ van Miles Davis. Stilletjes hopen we dat er ooit wel meer van deze producties komen. Indien goed aangepakt kunnen hoogtekanalen muziekopnames een geweldige soundstage geven, iets dat een tijdje terug eveneens bewezen werd met de heruitgave van ‘Automatic for the People’ van R.E.M.

Heel wat demo's

Nog een pluspunt is dat het gewone publiek welkom is op High End München. Niet iedereen is daar altijd heel gelukkig mee, want sommige delen van de beursgebouwen zijn ongeschikt voor grote massa’s. De kleine gangen en kamers lopen snel vol. Maar luister niet naar het gezeur, want je krijgt op weinig ander plaatsen de kans om doorlopend heel diverse systemen te bewonderen, waaronder high-end opstellingen die je zelden zomaar zult tegenkomen bij een dealer of een lokale show.

Pakweg een set van Mark Levinson met twee grote K2’s van JBL Synthesis (en de eigen 5101 cd-speler) of de indrukwekkende Wilson Audio Sasha Daw-luidsprekers beluisteren, die kans heb je niet altijd. En ja, soms staat het te luid, is er teveel rumoer en is de kamerakoestiek verre van optimaal, maar je kunt toch een proefje nemen van wat een product biedt.  Over onze favoriete demo’s – en dat gaat helemaal subjectief zijn, je bent gewaarschuwd – gaan we het echter hebben in deel 2 van ons verslag. 

Grotere merken versterken bestaande producten

Een eerste opvallende trend dit jaar is bijna een non-trend. Als het gaat om de grote hifi-merken viel er relatief weinig nieuws te bespeuren. Dat klinkt negatief, maar er is in de voorbije maanden heel wat gelanceerd dat nu de kans moet krijgen om mensen te bereiken. Bij KEF bijvoorbeeld, werd er een enorme nadruk gelegd op de accurate R-speakers en de LSX. Deze compacte, bloedmooie draadloze speakers doen het heel goed in de markt, en dat is helemaal begrijpelijk. LSX zal bijgevolg nog wel even bij KEF hoog op het menu staan. De Britten uit Maidstrone willen het LSX-verhaal wel nog beter ondersteunen in de toekomst, en dat doen ze zowel met nieuwe soft- als hardware. De langverwachte AirPlay 2-update komt er binnenkort aan, en op de High End presenteerde KEF een oplossing om de LSX-speakers aan de muur te hangen (interessant links en rechts van een tv-scherm) en een stand zodat de LSX op een meubel gekanteld staat. Zo stralen de speakers naar oorhoogte uit, als ze op een lagere meubel staan. Er komt ook een statief, een slank ding dat qua stijl uitstekend bij de LSX-speakers past. Over de prijzen informeren we je binnenkort.

Ook de Denen wilden recente lanceringen nog eens extra in de kijker zetten. Opmerkelijk: het gaat om betaalbare reeksen. Bij Dali waren de schijnwerpers gericht op de interieurvriendelijke Oberon-reeks, bij Dynaudio werd er heel veel aandacht besteed aan de straffe Evoke-familie. Al was dat zeker niet het enige nieuws uit Denemarken. Dali pronkt met de nieuwe Katch One-soundbar; het heeft een design afgeleid van Dali’s Bluetooth-speaker, wat het mooie, sierlijke lijnen geeft. Het is voor Dali een belangrijk nieuw product, zo luidt het.

Dynaudio gaf zeker evenveel ruimte aan de high-end Confidence-lijn als aan Evoke. Opnieuw viel het ons op dat Dynaudio op vlak van houtfineeren en afwerkingen meesterlijk goed bezig is.

Het merk wilde dit jaar ook de link met muziek versterken door beginnende artiesten een poduim te geven in een containerstage op het terrein. Echt tijd om lang te luisteren hadden we niet, maar als we er voorbije liepen hoorden we toch een paar keer artiesten die wel wat in hun mars hebben.

Hetzelfde bij Monitor Audio en ELAC. De Britten uit Rayleigh hebben met de vijfde generatie van Gold iets bijzonder in huis, speakers die in hun prijsklasse toch heel wat leveren. MA wou dit jaar bovendien nog sterker de synergieën met Roksan benadrukken, het Londense merk dat door Monitor Audio overgenomen werd. Gold is inmiddels al beschikbaar in de winkels, op de Carina-reeks waarvan ELAC op CES een preview gaf moet je nog even wachten. De betaalbare ELAC-speakers komen boven de uitstekende Debut-budgetlijn te staan en zijn echt fraai afgewerkt, met een mooie naadloze lak en een aluminium basis. Nog knapper zijn de Vela’s. Deze speakers zitten al even in de pijplijn, maar zijn nu in de Benelux beschikbaar. Ook ELAC heeft enkele jaren geleden een overname gedaan, waarvan op deze High End de eerste echte nieuwe producten te zien waren. De nieuwe Alchemy-versterkers lijken op eerste zicht door hun vorm en mogelijkheden (oa integratie met smarthome-platforms) gericht op de custom install-markt, maar dat klopt niet. Het zijn rasechte hifi-toestellen die regelrecht mikken op muziekliefhebbers. We kunnen ons bijvoorbeeld inbeelden dat sommige consumenten de Alchemy's een goede keuze vinden omdat ze heel wat geluidskwaliteit beloven in een discrete vorm.

Overigens was een van de grootste luidsprekermerken (zoals gebruikelijk niet van de partij) op de High End-beurs - maar Bowers & Wilkins was wel in München aanwezig. De Britten zijn de komende tijd helemaal gericht op hun gloednieuw Formation-multiroomsysteem, waarover je binnenkort heel wat meer leest op HiFi.nl en in FWD.

Happy birthday

Er werd veel gevierd in München. De hifi-industrie houdt natuurlijk altijd wel van een feestje, maar dit jaar hadden een aantal merken een bijkomende reden om de champagnekurken te laten knallen: ze vierden een belangrijke verjaardag. En dat kan maar één ding betekenen: speciale edities! Het oudste feestbeest is McIntosh, nu al zeventig jaar oud. Ter ere van die toch wel bijzondere verjaardag is er in december het 70th Anniversary Limited Edition Commemorative System aangekondigd, bestaande uit de MC2152-eindtrap en de C70-voorversterker. De 70 verjaardagssystemen zijn allang de deur uit, maar de MC2152 en C70 met ‘70th Anniversary’-opschrift blijven wel los beschikbaar. McIntosh had in München ook een paar nieuwe producten.

Feestbeest nummer twee is Focal, dat in München veertig kaarsjes uitblaast. Het is een flamboyant merk, dus uiteraard pakken ze het groots aan. Focal wil tegelijkertijd wel alle divisies van het bedrijf mee in de kijker zetten. Daarom verschijnen er een heel aantal jubileummodellen: een high-end actieve speaker voor studio’s, een zeer premium bundel van beide high-end koptelefoons van Focal (Utopia én Stelvia) en de nodige versterking voor 15.000 euro, en twee exclusieve luidsprekers. Het meest exclusief is de zwart-zilveren Scala 40th – want er worden maar 4 van gemaakt. De Spectral 40th is in grotere getallen beschikbaar. Deze speaker van circa 8.000 euro is echt iets bijzonder, want gebaseerd op de Electra 1038-behuizing en uitgevoerd met gele kevlar-drivers. Een knipoog naar de roots van het Franse merk. Niet echt deel van het feest, maar wel typisch Focal was de aankondiging dat de Utopia- en Sopra-lijnen nu ook beschikbaar zijn in meer houtafwerkingen, naast de bestaande hoogwaardige glanslakken.

Nummer drie met een verjaardagstaart is Chord Electronics. Het Britse elektronicamerk heeft in dertig jaar een zeer sterke reputatie ontwikkeld als het gaat om DAC’s gebaseerd op FPGA’s en het werk van Rob Watts. Het is daarnaast natuurlijk ook een merk dat graag (premium) versterkers met een uniek design bouwt. Daar moest je op High End niet over twijfelen, want de Britten lanceerden in München twee Ultima-eindversterkers. De Ultima 2 en 3 zijn afgeleid van de ultieme Ultima-versterker, en vervangen de SPM 6000 MKII en SPM 1400 MKII Iets toegankelijker en meteen een van de onverwachtste lanceringen in Beieren is de 999-euro kostende Huei, een phono-voorversterker die qua design en prijs perfect past bij de Qutest.

We hadden meer actief verwacht

Toen we naar High End München vertrokken, hadden we eerlijk gezegd verwacht dat er veel meer te doen zou zijn rond actieve speakers. Binnen de hifi-industrie leeft het idee heel sterk dat (betere) actieve speakers de toekomst zijn, onder meer omdat mensen die geen zin hebben in een hifi-systeem met veel kabels en componenten wel nog zouden zoeken naar een beter geluid. De nieuwe generatie actieve speakers moet daarbij niet een soort compromis zijn, maar zouden ook nieuwe hoogtes halen. De verwachting is zelfs dat heel wat lui die nu passieve speakers hebben staan de overstap zullen maken naar actieve producten die dankzij DSP’s en op maat gemaakte versterkermodules een klankkwaliteit bieden die met passieve technologie niet te behalen is. De laatste maanden horen we off-the-record van een heel aantal merken dat ze daarom met actieve speakers bezig zijn.

En toch viel het qua lanceringen van actieve producten op High End München enorm mee. Piega toonde wel zijn Premium Wireless-speakers, die op geen enkele manier qua afwerking onderdoen voor de passieve Piega’s. Over Zwitsers gesproken: Goldmund presenteerde in München ook de Prana, actieve speakers zoals we al kennen van het merk maar dan iets compacter. Naast het blokkendoosdesign kun je niet echt kijken, het zijn echte blikvangers. Helaas hebben we geen kans gehad om ze te beluisteren.

Kii Audio van zijn kant wist op High End veel aandacht te trekken met de Kii Three, al dan niet in combinatie met de BXT-behuizing met woofers. Het was bijzonder boeiend om een demo te horen waarbij de BXT-module afwisselend in- en uitgeschakeld werd. Eerlijk gezegd: de Kii Three staanders zijn op hun eigen al bijzonder straf, met een hyperaccuraat laag. Je kunt de Kii’s in alle mogelijke kleuren krijgen, waaronder metaallakken van premiummerken als BMW en Audi. Dat maakt ze helemaal blikvangers.

Het lijkt ons zeer slim dat je als premiumfabrikant je klanten inderdaad een vrije keuze geeft qua kleur, iets dat je bij allerlei interieurelementen (denk aan sofa's of ramen) hebt. Het lijkt een detail en doet niets aan de klank, maar bevordert wel de acceptatie. Het is belangrijk – en dat realiseren steeds mer merken. Manger, bekend van zijn stervormige drivers, levert bijvoorbeeld speakers in elke RAL-kleur, een optie die hopelijk ook geldt voor de compacte actieve c1 die in München geshowt werd. Helaas was dit ook weer eentje dat we niet gehoord hebben; telkens we de Manger-kamer bezochten speelde de passieve p2-vloerstaanders. Daar op afgaande is dit een beloftevol merk, iets dat we ook bij een recente test ontdekten.

Indrukwekkend vonden we trouwens de compacte Genelec-speakers (foto boven). Ze werden gedemonstreerd in een kamer die altijd vrij leeg bleef, misschien omdat Genelec een naam uit de pro-audio is en dus bij hifi-kopers minder op de radar staat. Maar hun luidsprekers lijken ons heel geschikt voor thuis.

Om een idee te krijgen van het enorme potentieel van actieve speakers, moet je maar kijken naar de SL-1 die Lexicon deze week op een gesloten event presenteerde. Deze torenhoge speaker met – hou je vast – 12 tweeters, 16 midrange-drivers, 4 woofers én een subwoofer in de basis zet 20+ versterkers en software in om met geluidsgolven te sturen naar de luisterplek. Het maakt niet uit waar die is. Via een app geef je aan waar je in de kamer zit en de speakers verplaatst de sweet spot naar je zitplaats.

We hebben een demo ervaren en het werkt zeer goed. Alleen is de SL-1 met een prijs van circa 40.000 euro per paar en met een nogal, ahum, ‘futuristisch’ design niet iets voor een groot publiek. Het maakt de SL-1 helemaal vergelijkbaar met de B&O Beolab 90, een andere extravagante premiumspeaker met een dynamisch aanpasbare sweet spot. De techniek van de Bang & Olufsen zit wel wat anders in elkaar.

Bronnen in de kijker 

Als het over bronnen gaat is de tweedeling analoog-digitaal heel zichtbaar op High End München. Vinylista’s komen in de zevende hemel, want de grote hallen zitten propvol knappe draaitafels en bijhorende accessoires. Loop langs een stand van een merk als Kuzma (foto rechts) of SME, en de liefhebber ziet de ene knappe high-end deck na het andere. De grootste stand is natuurlijk die van Pro-Ject, toch wel de heerser in het segment. Voor het bedrijf van Heinz Lichtenegger draaide het vooral rond de nieuwe X1, die voor het eerst kan uitgerust worden met een cartridge die Pro-ject zelf tunde. De productie blijft echter bij vaste partner Ortofon. Een andere naam die een grote comeback maakt is Thorens. Sinds de overname door Gunter Kürten en een verhuis naar Duitsland is het merk nog actiever geworden. Op de High End presenteerde het de TD 1600 en TD 1601, klassiek designs met een geveerd subchassis. Het zijn premiumtafels, maar met name de TD 1601 komt met comfortfuncties die uit de markt zijn verdwenen. Op het einde van een plaat wordt de naald automatisch opgetild en stopt de draaitafel met draaien. Puristen houden hier niet zo van, maar het zorgt wel voor minder naaldsleet bij vergeetachtige mensen. 

Wie wat prijsbewuster vinyl draait, kon op de beurs ook voldoende ontdekken. Naast het immense aanbod van Pro-ject viel ons oog op de Audio-Technica AT-LP120X en de iets duurdere TEAC TN-4D (foto boven), met Sumiko-cartridge en SEAC-toonamer.

Wat ook enorm opviel: er waren veel reel-to-reel-tapedecks te signaleren bij demo’s, zelfs bij de presentatie van de derde generatie Delta-versterkers van Classé. Het design blijft hetzelfde, hoewel de productie verhuisd is naar de bejubelde Marantz-fabriek in Shirikawa, en is dus even vloeiend en modern als weleer. Het contrast met een grote tapemachine was dus groot. Of er echt een grote taperevival komt, is bedenkelijk. Daarvoor zijn ze te duur. Thorens lanceerde op High End bijvoorbeeld een nieuwe tapemachine die circa 15.000 euro zal kosten.

Als het gaat om digitale bronnen en DAC’s valt er dit jaar bijzonder veel te vertellen. Zowel de Auralic Altair G1 als de dCS Bartok zijn op dat vlak echte highlights. Maar daarover gaan we het uitgebreid hebben in deel twee. In dat artikel willen we ook inspelen op een andere observatie die we op de High End-beurs maakten dit jaar: muziek-cd’s lijken weer een beetje terug. Of zoals de CEO van Como Audio opmerkte: “Vorig jaar werden er 16 miljoen platen verkocht en iedereen roept ‘revival’. Maar er werden in dezelfde periode 60 miljoen cd’s verkocht.”

Versterking gevraagd

Speakers en bronnen trekken veel aandacht, maar zonder versterking ben je er niets mee. Gelukkig zijn er op de High End-beurs de nodige lanceringen op dat vlak gebeurd. We vermelden al de Classé Delta-toestellen, die vanaf het najaar bij ons beschikbaar zullen zijn als pre/power-combinatie of als een geïntegreerde versterker. Een ander hoogtepunt is de Hegel H390, de opvolger van de H360 en op hetzelfde platform gebouwd als de uitstekende H190 en de spectaculaire H590. Het is dus een heel ander apparaat dan voorheen, met naast een nieuw versterkerluik ook een platform dat via updates ook Roon-ondersteuning zal krijgen.

We kijken uit naar de pre- en powercombinatie van de Primare Pre35 en de A35.2, een 200-Watt eindtrap. Het Prisma-platform van Primare vinden we heel interessant, mede dankzij de ingebakken Chromecast-ondersteuning die ook spraakbediening via Google Assistant mogelijk maakt. Het prototype dat we in München zagen had ook een ingebakken Roon-eindpunt, een verbetering boven op Roon afspelen via Chromecast. De update voor Roon is echter nog niet officieel bevestigd.

Lumin is een merk dat steeds sterker in de markt staat met zijn spectaculair goed gebouwde netwerkspelers/transporten. Op de beurs in München presenteerde het merk een missing link: een Lumin Amp die je kunt combineren met bijvoorbeeld een X1 om een zeer knappe, goed klinkende set te bouwen. De demoset op de Lumin-stand zette twee stuks in bridgemodus in om de kamer plat te spelen.

Wie nog denkt dat kamerkalibratiefuncties die vroeger enkel op AV-receivers voorkwamen niet relevant zijn voor stereoweergave, moet kijken naar de gloednieuwe Arcam SA30 met een karrevracht aan streamingopties, Dirac en HDMI-ARC kijken. De NAD M10 deed het op een aantal punten al voor, zij het aan een iets ander prijspunt. De SA-30 zal vermoedelijk nog een stukje minder kosten en oogt natuurlijk wat traditioneler dan de compacte premium-NAD. We denken wel dat de SA30 een versterker kan zijn die de markt toch wat zal opschudden – een eigenschap die de Arcam opnieuw deelt met de M10. Game-changer? Dat is misschien net iets te sterk uitgedrukt, maar de Arcam SA-30, NAD M10, de in München vernieuwde Naim Mu-So 2 en de Kii Audio-speakers proberen wel allemaal hetzelfde: een groter publiek aanspreken met een geslaagd design, maar zonder daarbij op geluidskwaliteit in te binden.

“Hey, maar wat met Mark Levinson, Wilson Audio, Alluxity, MartinLogan, X-Odos, Auralic, Gold Note, en nog veel meer andere merken?” Nee, we zijn ze niet vergeten! Volgend week lees je er alles over in deel 2 van ons High End München 2019-verslag! Kijk tot die tijd vooral eens rond in ons nieuwsoverzicht hier.