Circa vier jaar geleden publiceerden wij een recensie over de Little/One Mk2, een kleine actieve tweeweg luidspreker die is voorzien van een techniek genaamd Motional Feedback. Fabrikant Servolabs heeft niet stilgezeten en heeft de actieve luidspreker Grown/Up ontwikkeld die ook is voorzien van Motional Feedback. Zoals de naam al suggereert is de Grown/Up het volwassen broertje van de Little/One. De Grown/Up is een iets grotere drieweg luidspreker en gaat volgens Servolabs verder waar de Little/One ophoudt. Deze bewering gaan we in onderstaande recensie nader onderzoeken.
Servolabs: actieve luidsprekers met Motional Feedback
Aan het einde van het jaar 2018 schreven wij over het eerste product van de in Amsterdam gevestigde luidsprekerbouwer Servolabs, die overigens destijds nog door het leven ging onder de naam Archidio. Het eerste product was de Little/One, een relatief kleine actieve tweeweg luidspreker die is voorzien van een oude maar bewezen en bijzondere techniek genaamd Motional Feedback. Motional Feedback (MFB) is een techniek is ontwikkeld door het Nederlandse Philips in de tijd dat Philips nog voorop liep in de ontwikkeling van audioapparatuur.
Kort samengevat, MFB geeft een zodanige controle over de conus van een woofer dat een relatief kleine luidspreker de laagweergave van een grote vloerstaander kan evenaren. Het komt erop neer dat een versnellingsmeter, die is gemonteerd op de conus van de woofer, de uitslag van de conus meet en het meetresultaat terugkoppelt aan de versterker die de woofer aandrijft. De uitslag en dus de beweging van de conus wordt meteen gecorrigeerd. Dit vindt allemaal plaats in het analoge domein en er is geen DSP of andere vormen van digitale verwerking. De correctie wordt letterlijk met de lichtsnelheid uitgevoerd.
Het resultaat van MFB is een relatief forse weergave van lage tonen vanuit een relatief kleine luidsprekerkast. Daarbij moeten we met name opmerken dat niet alleen de kwantiteit van de lage tonen wordt verhoogd. Het is met name de kwaliteit van de weergave van lage tonen die profiteert van op juiste wijze toegepaste MFB. Alle luidsprekers van het Nederlandse Servolabs zijn voorzien van Motion Feedback (MFB). We verwijzen graag naar de utgebreide uitleg in onze recensie over de Little/One en onze recensie over de Little/Óne Mk2. Lees ook ons interview met Chris Camphuisen, één van de drijvende krachten achter Servolabs.
Techniek is leuk, maar uiteindelijk telt het resultaat. Servolabs heeft de techniek van MFB geperfectioneerd en wij waren onder de indruk van de kwantiteit en kwaliteit van de laagweergave van de Little/One en later de gewijzigde Little/One Mk2. De Little/One Mk2 is het startpunt geweest van de ontwikkeling van de Grown/Up, het onderwerp van deze recensie.
Servolabs Grown/Up: de Little/One is opgegroeid
Het succes van de Little/One (Mk2) nodigde uit om verder te denken en na de nodige investering in onderzoek en ontwikkeling is Servolabs met de Grown/Up gekomen. De Little/One heeft afmetingen van 17 x 17 x 24 centimeter. De Grown/Up is met 24 x 24 x 35 centimeter en een gewicht van 10 kilogram niet alleen het grotere broertje van de Little/One, hij heeft ook een aantal technische uitbreidingen gekregen met als doel een grootser, dieper en breder geluidsbeeld neer te zetten. Als optie zijn nu ook magnetisch te bevestigen afdekfrontjes leverbaar. We brengen even wat technische aspecten voor het voetlicht en daarna gaan we muziek luisteren. Immers, uiteindelijk telt het resultaat.
Servolabs Grown/Up: zeer eenvoudig en flexibel te plaatsen door gesloten behuizing
De Grown/Up beschikt net als de Little/One over een gesloten kast, dus zonder basreflex openingen aan de voor- of achterzijde, en is daardoor makkelijk plaatsbaar in bestaande meubels. Waar plaatsing in hoeken of strak tegen de muur problemen kan geven bij basreflex luidsprekers, vormt dit bij de Little/One en ook bij de Grown/Up geen probleem door het gebruik van een gesloten kast. De vervormingvrije en zeer diep doorlopende basweergave blijft volledig intact, aldus de uitleg van Servolabs.
Servolabs Grown/Up: actief drieweg systeem met coaxiale driver voor middentonen en hoge tonen
Het grootste verschil tussen de Little/One en de Grown/Up is het aantal drivers. De Little/One is een tweeweg luidspreker die is voorzien van een tweeter en een middentoner/woofer voorzien van MFB. De Grown/Up is een compact drieweg luidspreker, maar dat valt niet meteen op. De middentonen en hoge tonen komen uit dezelfde coaxiale driver. Het zijn wel twee drivers met ieder een eigen spoel en magneet, maar de tweeter is in het hart van de middentoner geplaatst. Deze driver van het type CX3.1 is afkomstig van Omnes Audio en heeft een diameter van vier inch.
Het grote voordeel van coaxiale drivers is de verregaande eliminatie van tijd- en faseverschillen tussen de drivers, in dit geval de middentoner en tweeter. De luisteraar ervaart de afstraling van een puntbron, ook als hij/zij dichtbij de luidspreker zou zitten. Een tweede voordeel is dat coaxiale drivers doorgaans een bredere sweetspot leveren dan afzonderlijke drivers. De luisteraar hoeft dan niet precies in het midden te zitten voor een goed stereobeeld.
De weergave van lage tonen komt voor rekening van een Piratelogic 08S5-4 longstroke woofer die wordt bijgestaan door de techniek van MFB. De Piratelogic StarBass 54 accelerometer meet voortdurend de uitslag van de conus van de woofer. De meting wordt teruggekoppeld aan de versterker die de woofer aandrijft. Afwijkingen van de uitslag van de conus leiden tot vervorming, maar door de directe meting wordt de uitslag gecorrigeerd doordat de stroom naar de spoel van de driver wordt aangepast. Op deze wijze wordt vervorming bijna letterlijk meteen de kop ingedrukt. MFB is oorspronkelijk ontwikkeld door het Nederlandse Philips en dat was in een tijd dat digitale audio nog geen rol van betekenis speelde, in elk geval niet in de huiskamer. Ook de MFB in de luidsprekers van Servolabs werkt volledig in het analoge domein. Door het ontbreken van digitale berekeningen (DSP) is er geen vertraging en blijven eventuele investeringen in een eigen DA-converter intact. De correctie van de uitslag van de conus is realtime en gaat met de lichtsnelheid.
Servolabs Grown/Up: versterkers en overige technische zaken
Aangezien de woofer van een MFB-luidspreker een gecorrigeerd signaal van de versterker moet krijgen is het logisch dat de woofer een eigen versterker heeft die niet ook de middentoner of tweeter van muzieksignaal hoeft te voorzien. MFB is immers een techniek die ingrijpt in de laagweergave en de weergave van middentonen en hoge tonen ongemoeid laat. De Grown/Up heeft een ingebouwde klasse D versterker module van het type Piratelogic BMH3D die in totaal 120 Watt kan leveren. Het vermogen is verdeeld over drie trappen. Een vermogen van 70 Watt (RMS) is voor de woofer, 35 Watt (RMS) is voor de middentoner en 15 Watt (RMS) is voor de tweeter. De Sallen Key LR2 laag/mid cross-over ligt op 400 Hz, de LR4 mid/high cross-over vindt plaats bij 4 kHz. De MFB control loop is actief tussen de 30 en 330 Hz met een maximale loopgain van 20dB en het totale -3dB frequentie bereik loopt van 30 Hz tot 20 kHz. De aan de achterzijde instelbare gevoeligheid bedraagt -10dBu @ 50 kOhm (240 mV).
Een kritiekpunt van ons m.b.t. de Little/One was de afwezigheid van een XLR-ingang. Zoals wij regelmatig uitdrukkelijk herhalen is er in beginsel niets mis met een cinch-verbinding. Een verbinding via XLR klinkt niet beter dan een cinch-verbinding, maar een XLR-verbinding is minder of niet gevoelig voor verstoringen die door de kabel opgepikt kunnen worden. Dit speelt met name een rol bij wat langere kabels c.q. een XLR-verbinding in dat geval de voorkeur geniet. Servolabs heeft geluisterd en de Grown/Up is voorzien van een gebalanceerde mini XLR-aansluiting. Wie geen XLR-verbinding wil of kan leggen, kan gewoon een verloopstekker of een aangepaste kabel met een verloopstekker gebruiken om een verbinding via cinch te leggen. De mini XLR-aansluiting geeft de gebruiker van de Grown/Up de mogelijkheid om te kiezen en dat is een verbetering vergeleken met de cinch-aansluiting van de Little/One, vooral bij gebruik van lange kabels.
Ten slotte, de voeding van de Grown/Up komt uit een externe 24 Volt voedingsadapter, die eventueel eenvoudig kan worden vervangen. De fabrikant is overigens bezig met de ontwikkeling van stands met een geïntegreerde voeding.
Servolabs Grown/Up: testomgeving
Servolabs heeft op verzoek voor de recensie van de Grown/Up een set luidsprekerstands van B&W meegeleverd die voorzien zijn van doppen aan de bovenkant waar de luidspreker op wordt gezet. Plaatsing van de luidsprekers is niet kritisch in die zin dat stands van een ander merk ook prima gebruikt zouden kunnen worden. De Grown/Up zou ook prima op een buffetkast o.i.d. kunnen staan of in een boekenkast. Als de luidsprekers op een harde ondergrond zouden staan, is het wel aan te bevelen om er een paar zelfklevende rubberen voetjes o.i.d. onder te plakken.
De opstelling is ongeveer een gelijkzijdige driehoek met zijden van circa vier meter. De Grown/Up’s krijgen muzieksignaal via een XLR-kabel uit een voorversterker van Pass Labs. Muziek is afkomstig van een door Magna Hifi gemodificeerde Sonos Connect die bitperfect geripte CD’s in de vorm van WAV-bestanden van een Synology NAS serveert. Een Wadia 321 DAC verzorgde de vertaalslag van digitaal naar analoog Ook de Wadia 321 DAC heeft een XLR-verbinding naar de voorversterker, dus de hele keten is met XLR-verbindingen bekabeld. We gaan ervoor zitten.
Servolabs Grown/Up: klank
We hebben het hiervoor al opgemerkt, d.w.z. een coaxiale driver bestaande uit een middentoner met in het hart een aparte tweeter heeft een gunstig afstraalgedrag. Tijdverschillen c.q. faseverschillen worden geëlimineerd en middentonen en hoge tonen komen uit een puntbron. De sweetspot van de Grown/up is heel breed en daarmee is de Grown/Up een sociale luidspreker. Meerdere luisteraars kunnen naast elkaar op de bank zitten en iedereen kan van een fijn stereobeeld genieten. Afgezien van een klein verschil in balans verandert de klank niet wezenlijk door een stukje naar links of rechts van het midden te schuiven. Wie niet precies in het midden zit, krijgt dezelfde geluidskwaliteit vergeleken met de middenpositie met een klein verschil in volume tussen links en rechts.
We beginnen meteen met het op de proef stellen van de laagweergave en dat doen we met “Beginning To Melt”, het openingsnummer van het album Seed van Karn, Janssen en Barbieri. Dit nummer wordt gedragen door een rustig tokkelende en voortkabbelende basgitaar die heel diep gaat. De meeste luidsprekers en zeker de kleinere modellen hebben moeite met de laagweergave in Beginning to Melt. De relatief kleine drieweg Grown/Up zet echter een overtuigende laagweergave neer. De eerdere en kleinere tweeweg Little/One verbaasde met zijn laagweergave. De Grown/Up gaat nog een stapje verder en gaat nog iets dieper waarbij een betere controle over de laagweergave opvalt. De Grown/Up levert niet zozeer meer lage tonen maar levert vooral betere lage tonen. De laagweergave uit het kastje van slechts met 24 x 24 x 35 centimeter kan zich meten met de laagweergave van een middelgrote vloerstaande luidspreker.
We blijven even bij Richard Barbieri, maar dan solo. We spelen “Darkness Will Find You” van het album Under A Spell (lees ook onze recensie over Under A Spell van Richard Barbieri). Barbieri bouwt een betoverend klanklandschap dat groter is dan de luisterruimte. Er gebeurt van alles in dit landschap, zowel dichtbij als ver weg. Het klanklandschap is niet alleen breed, maar ook diep. De coaxiale driver voor de middentonen en hoge tonen is in staat om ook kleine en subtiele details en nuances weer te geven. Instrumenten staan los van elkaar. De zachte tikjes op de hi-hat hebben een zekere punch en een lichte droge sis, zoals het hoort. Intussen wordt de luisteraar meegenomen op de golven van het klanklandschap. Het slagwerk functioneert als de belijning van een (snel)weg en geeft de luisteraar houvast als het gaat om zijn positie, net zoals belijning de bestuurder houvast geeft op een veelbaans weg.
Door naar het album “An Evening With John Petrucci & Jordan Rudess”. Het album wordt vrijwel volledig gedragen door het afwisselende gitaarspel van Petrucci en de piano van Jordan Rudess. Beide heren zijn bekend van hun gitaarspel en toetsenspel bij rockband Dream Theater. Afgezien van hier en daar een synthesizer zijn er geen andere instrumenten. Petrucci en Rudess spelen live een mix van rock, jazz en fusion in een kleine zaal en laten een totaal andere kant van zichzelf zien dan wat we gewend zijn van hun voorkomen in Dream Theater. De Grown/Up geeft de lichtwarme tint van de opname goed weer. Even later betrappen we onszelf op het feit dat we zijn weggezweefd op de muziek, terwijl we een recensie moeten schrijven. We mogen muziek luisteren maar we mogen niet vergeten dat we ook apparaten moeten beoordelen.
De klank van de Grown/Up is neutraal met een heel klein randje warmte. Dat laatste valt niet altijd op. Gemiddeld genomen horen we een neutrale luidspreker die functioneert als doorgeefluik voor het aangeboden muzieksignaal. De Grown/Up heeft geen klank van zichzelf en voegt niets toe aan de weergave.
“Vanpyre With A Healthy Appetite” van Steve Hackett’s album Guitar Noir wisselt stevige gitaarriffs en een scheurende mondharmonica af met kort uitstapjes naar verschillende weidse klanklandschappen die vol zitten met kleine details. Luister maar eens naar de (synthetische?) belletjes en de xylofoon van tellerstand 3:17 tot 3:25 of een andere passage waar gitaar en drums zich even inhouden. De laagweergave van de Grown/Up is buitengewoon goed, zeker als we het formaat in aanmerking nemen, maar de kwaliteit van de weergave van middentonen en hoge tonen is vergeleken met de Little/One ook een stap omhoog gegaan. De Little/One heeft ons destijds verrast met zijn laagweergave, de Grown/Up verrast ons met een verregaande verbetering van de controle over de lage tonen en de brede, hoge en diepe weergave van middentonen en hoge tonen. De weergave van de Grown/Up heeft een hogere resolutie dan die van de Little/One en de Grown/Up speelt net zo makkelijk muziek van een stevige rockband als een gevarieerd klanklandschap met akoestische en elektronische instrumenten. De brede sweetspot maakt van de Grown/Up een sociale luidspreker. Gezinsleden hoeven geen ruzie te maken over wie in het midden mag zitten.
Waar gezinsleden zich ook niet druk over hoeven te maken, is plaatsing en ruimtebeslag van de Grown/Up. Voor een goede laagweergave heeft een luidspreker een zeker formaat behuizing nodig. Er is immers een verband tussen het formaat van de behuizing en de laagste tonen die een luidspreker kan weergeven. Net als de Little/One doorbreekt de Grown/Up deze wetmatigheid met zijn techniek van MFB. Door de uitslag van de woofer m.b.v. MFB te corrigeren, kan het volume van de behuizing veel kleiner worden gemaakt. Wie geen vloerstaander wil hebben of zich geconfronteerd ziet met verzet van een huisgenoot tegen de aanschaf van een vloerstaande set luidsprekers, zou een keer moeten gaan luisteren naar de Grown/Up van Servolabs.
Servolabs Grown/Up: conclusie
De Grown/Up van Servolabs gaat verder waar de Little/One is gebleven. De kleine behuizing is in staat om de laagweergave van een middelgrote vloerstaander te evenaren, zonder het bijbehorende ruimtebeslag van een middelgrote vloerstaander. De Grown/Up is met zijn gemakkelijke plaatsbaarheid, neutrale klank en brede sweetspot een sociale luidspreker.
Servolabs Grown/Up: nagekomen bericht van de fabrikant
Naast een standaard afwerking met professionele warnex structuurlak in de kleuren wit of zwart kan er door samenwerking met een professionele meubelmaker ook gekozen worden voor een maatwerk behuizingen in fineer en massief hout. Raadpleeg voor voorbeelden van maatwerk de volgende website: joepslooten.nl/
Alle producten van Servolabs worden in eigen beheer ontworpen, getest en vervaardigd. De levertijd varieert tussen de één en drie maanden. Raadpleeg voor meer informatie de uitgebreide gebruiksaanwijzing van de Grown/Up die gedownload kan worden via deze link.