CES Verslag 2012
Na een paar jaar met dalende bezoekersaantallen lijkt de CES in Las Vegas weer helemaal up-to-speed te zijn: ruim 150.000 bezoekers - allemaal mensen die vakmatig met consumenten elektronica bezig zijn - werden er voorafgaand aan de show verwacht, en gezien de lange rijen en de drukte op de beursvloer zou dat wel eens kunnen kloppen.
Dat is niet uitsluitend te danken aan de zich voorzichtig herstellende Amerikaanse economie; voor het eerst werd ook de jaarlijkse fotobeurs PMA aan de CES gekoppeld.
De CES is verdeeld over meerdere locaties in de gokstad: in het Las Vegas Convention Center (LVCC) vind je de elektronicareuzen als Samsung, Sony, Panasonic, LG en Sharp, maar ook Intel, Microsoft, Dolby Laboratories, DTS en Canon, het LVH (voorheen het Las Vegas Hilton) staat vol met fabrikanten uit het Chinese Shenzen, en het Venetian aan de wereldberoemde Strip biedt ruimte aan fabrikanten van foto-apparatuur en aan de fabrikanten van gespecialiseerde audio-producten...de hifi-industrie dus. Daarnaast zijn er ook (hifi)merken die ervoor kiezen zelf een suite te boeken in een van de vele hotels die Vegas rijk is.
Het LVCC
Gezien het enorme aanbod en de spreiding van de locaties is het onmogelijk om alle stands te bezoeken. We concentreren ons daarom op de hifi-merken in het Venetian, maar niet voordat we een bliksembezoek aan het LVCC hebben gebracht.
Het LVCC
Het LVCC is verdeeld in drie hallen: North, Central en South Hall, waarbij de laatste ook nog eens twee verdiepingen telt. Meteen bij binnenkomst stuiten we op een enorme 3D wand van LG. “Woooowww”, is gedurende de paar minuten dat we zelf vol bewondering staan te kijken de meest gehoorde kreet.
Naast het alom vertegenwoordigde 3D, zet LG in op ‘gesture recognition’ - zoals bij de X-box Kinect - en ‘voice control’, waardoor je je LG televisie met woorden en gebaren kunt bedienen. Ook Samsung liet tijdens de persconferentie zien dat bediening met woord en gebaar wat hen betreft de toekomst is.
Even verderop staat de nieuwe auto van head-Monster Noel Lee - hij laat tijdens CES altijd zijn nieuwste speeltje zien - letterlijk te glimmen. De Audio R8 is zo te zien gemaakt van RVS en is euhhh...eigenlijk wel heel erg ‘bling’.
Maar daar zijn de mensen bij Monster zo te zien niet vies van. De Game hoofdtelefoon die rapper Xzibit draagt - we mochten hem niet fotograferen - heeft zelfs lichtjes in de oorschelpen. Een dag eerder hadden we tijdens de persconferentie al te horen gekregen dat Monster Cable - van oorsprong kabelfabrikant - voortaan simpelweg Monster genoemd wil worden. De naam Monster Cable was inderdaad een vlag die de lading niet meer dekte.
Monster iSport
Bij Monster hebben ze erg goed begrepen dat de uitdrukking ‘je bent wie je kent’ ook in de marketing opgaat. Het succes van de samenwerking met ‘Beats by Dr. Dre’ was daar een perfect voorbeeld van. Monster verkoopt nauwelijks drie jaar na de introductie van haar eerste hoofdtelefoons al meer hoofdtelefoons dan kabels. En dat wil gezien het succes van Monster als kabelfabrikant heel wat zeggen.
Sony, Samsung, Sharp
Na Dr. Dre is het nu de beurt aan rapper Xzibit met de Game serie om het succes naar andere vlakken - het gamen - door te trekken. Maar Noel Lee kent meer mensen: Lance Armstrong’s Livestrong verbind haar naam aan de iSport range en modemerk Diesel moet de hoofdtelefoon met de Vektr fashionable maken.
Maar ook de Japanse elektronicagigant Sony heeft zo haar connecties. Als platenlabel en filmmaatschappij is dat natuurlijk ook niet zo moeilijk. Tijdens de persconferentie is er van beide kampen een afvaardiging; Idols winnares Kelly Clarkson mag een liedje komen zingen en filmster Will Smith mag komen vertellen over MIB 3(D).
Gelukkig had Sony topman Sir Howard Stringer meer nieuws te vertellen. Een groter formaat Oled scherm bleef helaas uit - Sony was in 2009 de eerste die een commercieel verkrijgbaar Oled scherm introduceerde - maar dat werd goed gemaakt met een 55” Crystal Clear televisie. Op de techniek werd niet ingegaan - het bordje bij de televisie gaf aan dat het om een ‘Self-Emitting RGB LED’ gaat - maar de beeldkwaliteit sprak voor zich en kan, op het eerste oog, ieder vergelijk met de tijdens deze CES geïntroduceerde Samsung 55” Oled met vertrouwen tegemoet zien.
Al moet gezegd worden dat de Samsung Oled een echt indrukwekkend zwartniveau heeft. In de wandelgangen werd gesproken over een verwachtte verkoopprijs van 8.000 dollar, dus je hoeft nog niet naar de winkel te rennen. Samsung zet verder in op bedieningsgemak. Samsung apparaten moeten Simpler, Smarter and more Enjoyable worden volgens topman Keung. Om dat te bereiken heeft Samsung drie speerpunten bedacht: Smart Interaction, Smart Content en Smart Evolution. Het interaction gedeelte wil Samsung vormgeven met ‘Gesture Control’ en ‘ Voice Control’...waar hebben we dat eerder gehoord? Smart Content moet vorm krijgen door leuke applicaties in de Media Hub. Zo komen binnenkort de populaire Angry Birds in de Media Hub en moet je ‘content’ automatisch gesynchroniseerd worden over al je Samsung apparaten. Smart Evolution zal gaan bestaan uit een media-slot op je televisie waarmee je de software eenvoudig kunt upgraden.
In het jaar dat Sharp haar 100-jarige bestaan viert, herinnert de huidige topman van Sharp aan de historische woorden van haar oprichter - en uitvinder van het vulpotlood: the ever-ready Sharp pencil - Tokuji Hayakawa: “Make products that others want to imitate.”
Het Japanse merk is vooral in de VS succesvol met de grote 70” en 80” schermen uit de Elite-lijn. Ze zijn, naar eigen zeggen, in de VS zelfs het snelst groeiende merk, gerekend naar marktwaarde. Ook de tijdens de persconferentie op de CES gaat de aandacht vooral uit naar groot, het merk introduceert maar liefst 17 nieuwe 60” modellen. Ook liet Sharp op haar stand zien dat ze werken aan een televisie met 8K resolutie (8x HD-resolutie). Als klap op de vuurpijl laat Sharp een draagbare televisie zien: niet zo’n modelletje met een spriet-antenne en een netsnoer, maar een fraai lcd-scherm zonder draden, maar met beeld via wireless HDMI.
Audiofly, Eton, Lenco
Wandelend door de enorme hallen komen we nog een paar leuke kleine fabrikanten tegen zoals het Australische in-ear hoofdtelefoonmerk Audiofly. “Products available today are often about celebrity, extreme sports or minimalist design. With so much emphasis on style or endorsement, I felt the focus on the music was being lost,” zegt oprichter Dave Thompson. Als we luisteren naar de AF78 in-ear kunnen we niet anders concluderen dan dat Audiofly een verdraaid goed product aflevert. Helaas ‘nog’ niet in Nederland leverbaar.
Nog zo’n opvallend merk is Eton, een merk dat radio’s levert die voor de stroomvoorziening op zonne-energie of de ouderwetse zwengel vertrouwen.
Het assortiment is erg ruim en de producten leuk en speels vormgegeven. Met sommige modellen kun je zelfs je mobiel opladen.
Even verderop treffen we de stand van Lenco, eigendom van de Nederlandse STL Group. Het merk maakt draaitafels - ruim (!) 1 miljoen verkochte exemplaren wereldwijd - mini-sets, luidsprekers en portable spelers. Op de stand treffen we het zeer speels vormgegeven iPD 4600 iPod Docking station.
Lenco
Ook op de stand van Harman International treffen we de nodige iPod Docking stations, waaronder de OnBeat Xtreme van 599 euro waarop je zelfs een iPad kunt plaatsen en de eenvoudige maar doeltreffende On Tour Micro die slechts 39 euro moet gaan kosten.
The Venetian
Ver verwijderd van de hectiek van het LVCC tonen in het Venetian Hotel & Casino de hifi-merken hun waren. Over vijf verdiepingen verdeeld vind je in de bekende hotelkamers ‘s werelds grootste en belangrijkste fabrikanten...tenminste, de fabrikanten die het zich kunnen en willen veroorloven om een dure ruimte te huren. Zoals bij iedere show zijn er namelijk ook fabrikanten die op een rustige - lees goedkopere - locatie hun waren aan de man proberen te brengen. Tijdens de CES is dat niet anders. Wil je alles zien dan loop je vele kilometers tussen Venetian, Bellagio, Flamingo (T.H.E show) en nog vele andere hotels in Vegas. We beperken ons gezien de tijd tot het Venetian, en zelfs dan omvat dit verslag slechts een fractie van wat er te zien was. Omissies zijn helaas onvermijdelijk.
Een opvallende hoofdrol is weggelegd voor de hoofdtelefoon - we zagen al de nodige exemplaren in het LVCC - en de DAC. De Digitaal naar Analoog omzetter is hard op weg om de voorversterker te verdringen als het hart van de audio-installatie. Met de stijgende populariteit van digitale televisie, diensten als Spotify, Rhapsody, Pandora en het in de VS snel aan populariteit winnende MOG, en internetradio, zijn haast alle bronnen digitaal geworden. Een DAC met voldoende digitale ingangen en een regelbare uitgang maakt een voorversterker in zo’n geval overbodig. En tijdens de CES waren er voldoende merken die een DAC met volumeregeling toonden.
Daarnaast waren er opvallend veel actief aangestuurde luidsprekers te zien in het Venetian. De actieve luidspreker is - ten onrechte - niet bijzonder geliefd bij ‘audiofielen’. Niet kunnen experimenteren met verschillende eindversterkers of interconnects is daar waarschijnlijk debet aan. Maar de actief aangestuurde luidspreker heeft vele voordelen, zoals Dynaudio overtuigend demonstreerde met de Xeo.
Ook Javier Guadalajara van het Spaanse merk Wadax demonstreert met actieve luidsprekers, al behoren de 106.500 dollar kostende La Pasion luidsprekers in een iets hogere prijsklasse. Voor het midden en laag beschikt de La Pasion over een 400 watt klasse-D eindversterker, het hoog wordt rechtstreeks aangestuurd door een ingebouwde DAC die een vermogen van 4 watt naar de tweeters stuurt. Zelfs eigenaren van een draaitafel kunnen deze set gebruiken: met een door Wadax geleverde testplaat kunnen de eigenschappen van het element geprogrammeerd worden in de DSP-module van de Pre 1 voorversterker.
Wadax
Ook het Britse merk Meridian toonde in het Venetian een actieve luidspreker: de futuristisch ogende M6. De in de bodem van de luidspreker geplaatste 140mm. woofer wordt aangestuurd door een 150 watt klasse-D versterker en hoeft alleen de frequenties onder 200Hz voor zijn rekening te nemen. Alle hogere frequenties worden door de bovenin de luidspreker geplaatste breedband-unit weergegeven die voorzien is van een 100 watt ‘super-linear low-feedback’ versterker. Door de bijzondere vorm en de inzet van een DSP-module klinkt de M6 bijzonder ruimtelijk.
Cambridge Audio, Arcam, Primare, Dali
Bij Cambridge Audio worden we verwelkomd door de lichtelijk hyperactieve Adam Shaw Cotterill. In sneltreinvaart somt hij de vele nieuwtjes en de bijbehorende specificaties op: een nieuwe DacMagic Plus, een Stream Magic 6, een kleine DacMagic met de naam DacMagic 100, een nieuwe Azur 651 versterker en cd-speler, een Azur 851A versterker én een Azur 851C. En die laatste is een snoepje en combineert een cd-loopwerk met een DAC en een volumeregeling. Volgens Adam: “The best DAC we’ve ever made!” De verwachte verkoopprijs zal zo’n 1700 euro gaan bedragen.
Ook bij Arcam bestond het belangrijkste nieuws uit de introductie van een DAC. Niet de opvolger van de populaire rDac - al lieten ze in Vegas ook de rPac zien, maar een 43,3 cm brede cost-no-object D33 SuperDAC in de FMJ serie. Volgens de vertegenwoordigers van Arcam een dac die de confrontatie met andere dac`s tot 5000 euro met vertrouwen tegemoet kan zien. De prijs van dat moois moet ergens rond de 2500 euro komen te liggen.
Om nog maar even bij de DAC’s te blijven: Primare toonde in Sin City de spiksplinternieuwe DAC 32. Ook liet Primare de nieuwe Pre32 voorversterker, de A34.2 eindversterker en de media-modules voor de I32 en Pre32 zien.
De Primare’s klonken geweldig in het Venetian, maar dat zal ongetwijfeld ook te maken hebben met de nieuwe Epicon 6 van DALI waar ze op mochten spelen.
In een van de vele hotelkamers komen we ook weer de Devialet D-Premier tegen. Voor het eerst - we zagen eerder een prototype tijdens de High End in München - met een productierijpe draadloze streamer aan boord. Aangesloten met Crystal Cable Dreamline op een setje Focal Utopia’s. Helaas had de Amerikaanse importeur van Crystal Cable en Siltech gekozen voor een suite in een ander hotel, waardoor we de nieuwe Crystal Cable Arabesque Mini niet konden beluisteren.
Bij T+A konden we de relatief nieuwe - officieel geïntroduceerd tijdens de High End in München - Solitaire luidsprekers bewonderen. Deze forse Solitaire CWT500 (107 x 30 x 38 cm (HxBxD) drieweg luidspreker maakt gebruik van een elektrostatisch hoog (vanaf 2000Hz tot 40kHz), drie 120mm. middentoners en twee, in de zijwanden geplaatste, 210mm. woofers. De CWT500 weegt maar liefst 53 kilo per stuk en vraagt om redelijk krachtige versterking, Bij voorkeur natuurlijk uit eigen huis.
Daarnaast introduceerde T+A de K2 Blu: een 3.1 DVD-receiver/streaming client met versterking voor een tweede stereo-zone. Ieder kanaal - in totaal dus 5 - kan over een vermogen van maar liefst 95 watt aan 8 ohm beschikken.
Dat we Sony ook - ze hadden zoals gebruikelijk in grote stand in de Central Hall van het LVCC - in het Venetian tegenkwamen is opvallend, maar niet verrassend. Vorig jaar introduceerde het Japanse merk namelijk al de - inmiddels internationaal zeer lovend ontvangen - SS-AR1 luidspreker. Dit jaar kwam het merk met een kleiner model: de SS-AR2. Toch was het de SS-AR1 waarmee Ray Kimber van Kimber Cable demonstreerde. Ontwerper Yoshiyuki Kaku was op de stand aanwezig om vragen van belangstellenden te beantwoorden.
Kondo, Sonus Faber, Velodyne, Thiel
Bij Kondo Audio Note Japan is het altijd goed toeven. In de enorme stapel apparatuur ontwaarden we de Ongaku eindversterker, een M1000 MkII voorversterker, de indrukwekkende Ginga draaitafel met IO-m element en Kondo field-coil luidsprekers. Als de vertegenwoordiger een elpee-master van Duke Ellington, die een bezoeker had meegenomen, draait is het lastig weg te komen voordat de naald zachtjes de uitloepgroef inloopt. Fenomenaal...maar erg prijzig.
Een stuk betaalbaarder - maar nog steeds voor een bovengemiddeld budget - zijn de nieuwe Coax luidsprekers van Piega. We luisteren naar de Coax 90.2 en de Coax 10 op een klasse-A versterker van Vitus Audio. De grote Coax 90.2’s klinken lichtvoetig en snel, maar krachtig. De kleine Coax 10 moet alleen in de laagweergave zijn meerdere erkennen in de grotere broer, al zal je daar in de gemiddelde Nederlandse huiskamer weinig van merken. De coaxiale opbouw van het magnetostatische mid/hoog zorgt voor een haast perfecte weergave zonder lastige wisselfrequenties.
Piega
De immer vriendelijke Vince Bruzzese van Totem Acoustics introduceerde vorig jaar de eerste luidspreker in de Element Series. Tijdens de CES voegt Vince daar de Element Fire - de modellen zijn genoemd naar de elementen water, vuur, metaal, aarde en hout - aan toe. De unieke zelf ontworpen woofer wordt ongefilterd ingezet en is werkelijk prachtig, maar dat geldt eigenlijk voor de hele luidspreker en zeker ook voor het geluid dat ze produceren.
De nieuwe Sonus Faber Aida is van een ongekende schoonheid, zelfs voor Sonus Faber begrippen. De mastodonten wegen bijna 200 kilo en verwisselen voor 120.000 dollar van eigenaar. De in de vorm van een lier gemaakte luidspreker heeft nog extra units aan de achterzijde.
Sonus Faber
Bij Polk Audio wordt gedemonstreerd met de in de herfst van 2011 geïntroduceerde LSiM707 vloerstaanders op Bel Canto elektronica. Maar het echte nieuws was van een bescheidener formaat: een in-ear en een over-ear noise-cancelling hoofdtelefoon. Volgens Polk moet met de introductie van deze twee modellen een einde zijn gekomen aan de slechte geluidskwaliteit van noise-cancelling hoofdtelefoons. De UltraFocus 6000 in-ear gaat zo’n 150 dollar kosten en de UltraFocus 8000 over-ear komt rond de 350 dollar.
Ook bij PSB zagen we ook een hoofdtelefoon de hoofdrol opeisen: de M4U (Music for You) over-ear is eveneens uitgerust met een actief noise-cancelling systeem, en voegt daar Room Feel™ technologie aan toe. We hebben ze niet beluisterd en kunnen dus geen uitspraak doen over het ‘kamergevoel’ van deze hoofdtelefoons. Misschien leuk om binnenkort eens een review aan te wijden.
Zelfs subwoofer specialist Velodyne introduceerde tijdens de CES een in-ear hoofdtelefoon: de vPulse. Naar eigen zeggen levert de vPulse een ongeëvenaarde basweergave en markeert het model de start van een complete lijn Velodyne hoofdtelefoons.
Velodyne vPulse
Gelukkig blijven ze bij Thiel na het overlijden van Jim Thiel gewoon in zijn lijn doorgaan. Op de CES konden we luisteren naar een prototype van de CS1.7. De kenmerkende gewelfde unit uit de CS3.7 vinden we ook in deze kleinere luidspreker terug. Aangesloten op dikke Bryston versterkers maakte de CS1.7 een zeer positieve indruk, al getuigde de verwijzing naar een ‘incredible demo’ op de deur van de luisterruimte wat ons betreft van zelfoverschatting.
Thiel CS17
Wisdom, Rega, AVM
Nee, een echte ‘incredible demo’ werd gegeven door Wisdom Audio. Ook tijdens de High End in München was het merk ons al in positieve zin opgevallen - een top drie notering voor beste geluid tijdens show viel hen toen ten deel - ook nu behoorde de demo tot de beste die we in Vegas hebben gehoord. Luisterden we in München naar de redelijk betaalbare L75’s, nu waren het de schier onbetaalbare LS4 magnetostaten die de show stalen.
Een andere ‘incredible demo’ werd gegeven door AudioQuest. Dit keer met een Forrest iPod connecter-kabel van 29 dollar. Afgezet tegen de standaard Apple kabel waren de verschillen verre van subtiel: het middengebied kreeg meer body en het hoog kreeg meer ruimte en verloor het scherpe randje.
Bij Rega streden twee producten om de aandacht. Mijn persoonlijke interesse ging uit naar de vervanger van de P5 draaitafel: de RP6. Enkele fundamentele wijzigingen in het design zoals een structurele verbinding tussen het lager en de armbasis (Double Brace Technology), een aluminium subplateau en een nieuwe RB303 arm moeten de RP6 weer een trapje hoger op de audiofiele ladder laten klimmen. Binnenkort zullen we de RP6 op HiFi.nl uitgebreid bespreken.
Het andere product was een nieuwe luidspreker. Rega mag in Nederland misschien minder staan als luidsprekerfabrikant, hun RS-luidsprekers hebben een uitstekende reputatie. Meest opvallend is de inzet van een BMR-unit. Onze ervaring met eenzelfde unit in de Naim Ovator en de Cambridge Audio Minx waren zeer positief. We zijn dus benieuwd naar de productierijpe versie van de RS10.
Bij Clearaudio viel ons oog op de nieuwe Performance, nu met de letters DC achter de naam. Nieuw is het Delrin plateau - was acryl in de SE versie - het verdwijnen van de losse motor en een toerenregeling (33/45/78) op de plint. De prijs zou rond de 2750 euro moeten komen te liggen.
Nog meer platenspelers waren er te zien bij Thorens, Music Hall en het nieuwe Duitse merk AMG. Thorens toonde een prachtige TD2035 met aluminium plateau en TP92 arm die in meerdere kleuren leverbaar is. Bij Music Hall vonden we de nieuwe MMF-5.1, en Gerald Jakob van AMG toonde het eerste loopwerk van de firma.
In de ruimte die AVM deelde met Ayon moesten we even van de schrik bekomen; de hoeveelheid opgestapelde apparatuur deed eerder aan een uitverkoop dan aan een audioshow denken. Gelukkig kon Udo Besser van AVM ons het een en ander verduidelijken. Het Duitse merk staat bekend om haar modulaire opbouw en flexibele benadering. In de Ovation serie toonde AVM de grote MA8 monoblokken, de PA8 voorversterker en een nieuwe media-player/server met een SSD harde schijf van maar liefst 2 terabyte. Te weinig? Als we het ons goed herinneren kan er maximaal 8 TB aan SSD geheugen in. Verder toonde AVM nog een interessante monitor-luidspreker: de Audition S3 met JET Airmotion tweeter.
Pass Labs, Unico, MSB, Jamo
In de modewereld staat XS voor Extra Small; een bescheiden maatje dus. Bij Pass Labs zijn ze blijkbaar niet zo met mode bezig, of ze hebben een apart gevoel voor humor. Hun XS versterker is namelijk allesbehalve klein. Twee enorme kasten vormen samen één monoblok van 300 watt (XS 300) of 150 watt (XS 150). Om een stereosignaal te kunnen versterken heb je dus vier van deze versterkers/voedingen nodig...maar dan heb je ook watt.
De Unico serie van Unison Research geniet in Nederland een goede reputatie. Onlangs besprak HiFi.nl nog de Unico Secondo versterker en de Unico CDE cd-speler. Tijdens de CES introduceert Unison Research weer een aanvulling op het assortiment unieke (Unico) apparaten: de Unico 50. Een klasse-A buizen (ECC82) voorversterker gecombineerd met een Solid State klasse-A eindtrap staat garant voor een vermogen van 120 watt in 8 ohm.
Op de van den Hul stand lopen we Maarten Binnendijk tegen het lijf. Trots toont hij ons de nieuwe van den Hul kabels die gemaakt zijn volgens de 3T (True Transmission Technology) technologie van het merk: een legering van vijf metalen en een niet-metaal. De kabels luisteren - in de van den Hul traditie - naar namen als The Cloud, The Sea en The Cumulus.
En bij MSB Technology lopen we de sympathieke Belg Frank Vermeylen tegen het lijf. MSB heeft de afgelopen jaren een reputatie op weten te bouwen als specialist op het gebied van DAC’s en loopwerken. Hun FemtoSecond Galaxy klok heeft een belachelijk lage jitterwaarde van 77 femtoseconden… dat is 0,077 picoseconde!) en kun als upgrade in iedere MSB speler geplaatst worden. Helaas is deze superklok niet geschikt voor andere loopwerken.
Als we nog even door de hallen van het voormalige Sands hotel lopen, komen we nog een stand van Jamo tegen. Op de stand zien we een zeer speels vormgegeven luidsprekerlijn met een opvallend ‘dekseltje’ boven de tweeter. De stand is zo druk bezocht dat we helaas niet om meer informatie kunnen vragen, maar als we op het uiterlijk en de afwerking af mogen gaan zal dit ongetwijfeld een verkoopsucces gaan worden.
Zoals gezegd is bovenstaande slechts een beknopt overzicht van wat er op de CES ieder jaar weer te ontdekken is. De komende weken en maanden zullen de producten ook in Nederland te zien en te horen zijn tijdens dealershows en andere evenementen. Anders is er altijd nog de High End in München die wel toegankelijk is voor het publiek en waar weer veel nieuwe producten te verwachten zijn. Verschillende fabrikanten fluisterden ons namelijk in dat ze nieuwe producten in de planning hebben die ze tijdens de High End aan het grote publiek zullen tonen.