Voor deze review wordt naar de sterren gegrepen. Een droomcombinatie voor de happy few. Maar, het is soms goed om jezelf een keer te verwennen en pas op de plaats te maken voor de middelmatigheid en het onbenul om je heen. Dat kan met een goede draaitafel en een state-of-the-art optical cartridge. Om preciezer te zijn: de Bergmann Galder draaitafel met Odin toonarm, en van DS Audio het DS-W2 element en de DS-W2 equaliser.
Culture of time met Bergmann en DS Audio
Culture of time. Een mooi begrip. Het zegt iets over het menselijk gedrag, normen en waarden, de beschikbare techniek, maatschappelijke ontwikkelingen, kunst en de manier waarop we leven in een bepaald tijdvak. Het begrip heeft ook iets melancholieks. Los van onze hedendaagse culture of time gaat het over samenlevingen van vroeger. Over mooie dingen die je misschien hebt gemist of juist gedaan. Over kansen die zijn blijven liggen of die je hebt gegrepen. Over een tijd waar je misschien naar terug verlangt. Een tijd met meer rust, betere producten, alles was nieuw en de wereld was minder complex. De zestiger jaren met The Beatles, de opkomst van de hifi, vrije zaterdagen en nog rustige en berijdbare snelwegen. Was je maar naar Woodstock geweest. Was je maar bij Marianne Faithfull’s live concert in LA, toen ze The Ballad of Lucy Jordan zong. Had je maar...
In de huidige culture of time passen de Deense producten van Bergmann.
Mooie jaren
Om de focus te beperken tot de hifi-markt waren de fifties, sixties en seventies de tijd van kwalitatief vaak buitengewoon goede audioproducten. Veel moois dat gebouwd werd vanuit het begaan zijn met muziek en prestaties. Duurzame spullen die vandaag de dag nog steeds spelen. Bladerend in hifi-folders en koopgidsen uit die tijd dringt het besef door dat je echt een aantal topproducten hebt gemist. Dat besef kwam ook tijdens de reparatie van een Sony PS-X6 draaitafel. Hoewel een hoger ‘midfi’ product, hoort het bij het beste dat Sony in die prijsklasse ooit bouwde. Subliem hoe zo’n apparaat technisch uitgevoerd is. Dat kom je momenteel alleen nog voor veel geld tegen.
Bergmann dus. Vaak van gehoord en in het verleden een enkele keer beluisterd. Het vooruitzicht op de komst verwarmt dan weer een analoog hart, hoewel ondergetekende geen keuze maakt voor digitaal of analoog. Op het hoogste niveau is er geen significant verschil tussen analoog en digitaal. Er is wel sprake van bepaalde eigenschappen die bij het ene medium wellicht iets beter uit de verf komen dan bij het andere. Dan moet je ook nog heel goed kunnen luisteren om dat te horen. Met beide systemen kun je topklasse geluid opnemen en weergeven. De analoog-digitaal discussie is derhalve voorbij, behalve dat er in beide kampen nog verbeteringen zullen komen. Een van de opzienbarende analoge verbeteringen komt van het Japanse DS Audio.
Kwaliteit
Het is niet zo gek dat de Bergmann Galder terug doet denken aan al die mooie draaitafels uit vervlogen tijden. Hier staat een product dat gebouwd is vanuit de liefde voor muziek. Een cost-is-no-object apparaat, ontworpen door iemand die volledig los is op het gebied van mechanische ontwerpen en constructies.
Dan kun je roepen dat zo’n bedrijf ook winst maakt en geld moet verdienen, maar elk commercieel bedrijf heeft inkomsten nodig om te kunnen bestaan en om te investeren in nieuwe ontwikkelingen. Maar Bergmann levert daar toegevoegde waarde voor terug. Kijk maar naar het cnc-chassis van massief aluminium, dat samen met het aluminium plateau 38 kilo weegt en rust op ceramische kogels onder verstelbare aluminium voeten. Het chassis biedt plaats aan vier toonarmen. Het plateau wordt aangedreven door een snaar. Bij de draaitafel hoort een air supply unit van 465 x 225 x 235mm en 18.5 kilo. Los van de arm-mounts en de in dit geval bijgeleverde Odin lineaire tracking arm weegt het geheel dus 56.5 kilo. Dat komt in een enkele doos...
De draaitafel heeft een vormgeving die het midden houdt tussen de stijl van Jacob Jensen en de Bauhaus. Sober, functioneel, loeistrak en vol van onderkoelde schoonheid. De keuze voor design is persoonlijk, maar over smaak valt wel degelijk te twisten. De draaitafel werkt op lucht. De perslucht drukt het plateau omhoog en laat de lineaire tracking arm bewegen. Het vacuum dat de air supply unit genereert zuigt de plaat op het plateau muurvast en vlak. De air supply unit is doodstil. Zelfs met je oor op het apparaat hoor je vrijwel niets.
Er zijn hier diverse door lucht aangedreven draaitafels geweest, zoals de Vyger Indian en de Walker Audio Proscenium. Maar, die waren vaak rumoeriger. Alle verdere specs zijn te vinden op de site van Bergmann. Deze Galder staat hier met de Odin luchtgelagerde linear tracking arm. Maar een klant kan ook maximaal vier gimbals of uni-pivots monteren. De Galder heeft snaaraandrijving en werkt met een DC tacho motor met feedback control. Er is slechts een snelheidsvariatie van 0.0027 procent.
Als je het bovenstaande leest en die draaitafel ziet staan, dan komt er een gevoel van ultieme kwaliteit boven. Een product dat extreem degelijk is gebouwd en honderd jaar mee kan. Bergmann, als mechanical engineer, gaat uit van het principe ‘less is more’. Hij zoekt bewust naar de meest simpele oplossingen voor mechanische uitdagingen. Je krijgt dan een product met minder kans op storingen en met een hoge betrouwbaarheid. Het geeft hetzelfde gevoel van degelijkheid en compromisloos bouwen als een draaitafel van bijvoorbeeld Thales, SME, EMT, Pluto of TechDAS. Heel anders dan al die platenspelers op een plankje mdf, met een plastic plateau, een spreekwoordelijk speelgoedmotortje uit China en geen enkele servo-regeling voor de gelijkloop.
De rol van zulke betaalbare apparaten is dat ze enorm bijgedragen hebben aan de hernieuwde belangstelling voor vinyl en een hele generatie van jongeren enthousiast hebben gemaakt voor dit medium. Een nieuwe culture of time. Veel van die platenspelers klinken ook niet onbehoorlijk en hebben een zeer goede prijs-kwaliteitverhouding. Maar de hier beluisterde Bergmann speelt echt in een andere league.
DS Audio
Eerder waren het Panasonic (de EPC-451C) en Soundsmith die met zogenaamde strain gauge phono cartridges kwamen. Een alternatief voor de bekende cartridges met spoelen en magneten. Bij een strain gauge cartridge wordt de beweging/trilling van de naald opgevangen door twee stripjes (strain gauges). Zo’n strip genereert een elektrische spanning als deze buigt. Die spanning wordt omgezet in het muzieksignaal naar de versterker.
De Soundsmith, gemonteerd in een 301/SME maakte destijds een verpletterende indruk. De volgende droom ging over het aftasten van het signaal in de groef door een laser. Er is een commercieel verkrijgbare laser-speler, maar de berichten daarover zijn wisselend.
De volgende evolutionaire stap werd genomen door de Japanse Digital Stream Corporation (DSC), een bedrijf dat gespecialiseerd is in laser-optische systemen voor de industrie. DSC is de uitvinder van de optische computermuis en ook van de geperfectioneerde optical cartridge. Wel, eigenlijk had Toshiba al in 1970 een optical cartridge (C-100P), maar met de beperkingen uit die tijd. Zeer kort door de bocht is er aan de cantilever een minuscuul klein kunststof plaatje bevestigd. Op het plaatje valt een lichtstraal en die wordt weerkaatst naar twee lichtgevoelige fotodiodes (L en R). De daaruit resulterende spanningen worden weer omgezet in het audiosignaal. De naald met cantilever wordt nog minder belemmerd in de beweging dan een naald met een spoel of magneetje. Ook bieden alle frequenties een gelijke uitgangsspanning. Daarnaast zijn er nog andere voordelen.
DS Audio levert inmiddels verschillende cartridges en verschillende bijbehorende equalizers. Voor zo’n cartridge heb je dus geen mm/mc-versterker nodig. De equalizer biedt de voedingsspanning voor de cartridge en vertaalt, middels een versterkertrapje, het audiosignaal naar een lijnsignaal dat aangeboden kan worden aan de versterker. RIAA-correctie is niet nodig. Het hele DS Audio systeem werkt analoog. Alle cartridges passen op alle beschikbare equalizers. Maar beide producten kennen gradaties met oplopende prijs. De duurste cartridges hebben bijvoorbeeld een micro-ridge naald op een boron cantilever. Ook de equalizers worden met oplopende kwaliteit groter en duurder. De DS Audio cartridges passen in vrijwel alle headshells en maken gebruik van de bestaande interne armbekabeling en de externe phonokabel. Het werkt niet met draaitafels waar de massa-aansluitingen van beide stereohelften van de cartridge met elkaar verbonden zijn.
Het werkt ook niet als een van de massa’s verbonden is met het chassis van de draaitafel. Beide problemen kunnen aanwezig zijn bij wat oudere en voordeliger draaitafels. Dus, vraag advies aan uw dealer. Om gelukkig te worden met een optical cartridge biedt zelfs de meest voordelige combi (equalizer en cartridge) al uitermate verrassende prestaties. Ondergetekende maakte daar al jaren geleden kennis mee.
In de luisterruimte staat de DS W2 EQ, met het gewicht en de afmetingen van een forse eindversterker. Niet ‘your moms’ phonoversterkertje met stekkervoeding. Vervolgens de DS W2 cartridge. Een van de topmodellen met een micro ridge naald, een boron cantilever en een body van aluminium. De cartridge komt in een CNC aluminium behuizing met glazen bovendeksel. Alleen al voor die verpakking zou je ‘em kopen. Je wordt daar terminaal hebberig van. De equalizer heeft twee rca-uitgangen en twee xlr-uitgangen. Afhankelijk van de uitgang is er een hoogdoorlaatfilter actief vanaf 30Hz of 50Hz. Misschien jammer dat het 30Hz filter niet uitschakelbaar is.
Analoog geluid
Voordat er geluisterd wordt is een opmerking over analoog geluid noodzakelijk. Analoog klinkt in de beleving van het grote publiek warm, ‘emotioneel’, zompig en dynamisch onderontwikkeld. De realiteit is echt anders. Een goed ingeregelde draaitafel met een passende arm-cartridge combinatie klinkt super neutraal, communiceert alle gloed en warmte uit de opname, is razendsnel, schrikbarend dynamisch, heeft in het hoog niet het zoefgeluid van een fluitketel op stoom, is ruimtelijk, laat een loeistrak en gedefinieerd laag horen en klinkt zoals live muziek in de studio klinkt. Idem voor een magnetische tape. Feitelijk zoals digitaal in de beste vorm presteert.
Opbouw
Het had enige voeten in de aarde om de Galder op te bouwen. Om het hoge gewicht te kunnen dragen werd voor het audiorack een nieuwe en steviger topplaat gebouwd, met alle vormen van noodzakelijke resonantiedemping. Wel aardig is dat de Galder eerst even kort zonder de speciale keramische/aluminium voeten speelde. Als je dan tikt op een audiomeubel of de plint van een draaitafel, dan resulteert een doffe dreun uit de luidsprekers. Na plaatsing van die voeten met de ceramische kogels kon je met een hamer slaan op het audiomeubel. Werkelijk geen enkel extern geluid dat deze draaitafel oppikte. Volledig shockproof. Verbazingwekkend.
Vervolgens alle kunststof luchtslangen aansluiten. Die zijn identiek aan wat je voor een tropisch zoutwater aquarium gebruikt en de ware audiofiel weet dat je zulke slangen in moet spelen. Een hier aanwezige sme-rca phonokabel heeft een haakse connector. Die past niet, want de luchtinlaat voor de Odin zit dan in de weg. Er werd dus vervolgens een phonokabel gebouwd met een rechte (DIN) SME aansluiting.
In eerste instantie was de fabrieksdocumentatie nog afwezig. Het zwartkleurige stuk charme stond dus werkeloos te gluren en ondergetekende kon niet langer wachten op een auditief resultaat. Er werd derhalve een afstelmal gemaakt met een laser. Die ziet er uit als een rechthoek. Teken dan op beide ‘benen’ van de rechthoek in het midden een lijn. De lijn op de korte zijde van de rechthoek moet parallel lopen met de toonarm. De lijn op de lange zijde moet exact over het middelpunt van de spindle vallen. De Odin-toonarm kan naar voren of naar achteren bewegen. De naaldpunt moet vervolgens precies op het 90 graden hoekpunt staan van de beide lijnen.
Afstellen kon door een laser over de lange lijn te laten schijnen precies tegen de zijkant van de naald. Het is de groene kleur in de foto. Het pad van de naald over het plaatoppervlak is, na die calibratie, dan identiek aan het pad van de snijbeitel. De VTA en azimuth zijn ook instelbaar, maar dat vergt iets meer moeite dan met een niet-lineaire toonarm. Met zo’n tangentiale arm heb je geen anti-skating. Naalddruk op 1 gram, voor de cartridge waar even kort mee werd gespeeld. Voor de DS Audio is dat 1.7 gram.
Na het luisteren met een hier beschikbare cartridge is de DS Audio ingebouwd. Dat is altijd een tricky business. De klemmetjes op de uiterst dunne draadjes passen namelijk nooit. Met degene die dit achterlijke systeem heeft bedacht wil ik wel eens een discussie hebben. Er is nu een soort workflow voor ontwikkeld. Met de precisie en concentratie van een vaatchirurg werd de klus geklaard. Maar, in het verleden is er wel eens een Kiseki gelanceerd, die 2 meter de kamer invloog. Hmm, beginnersfoutje dat ook nog zonder schade afliep. Het geluk is aan de kant van de vinylisti.
De enige fundamentele kritiek op de Odin toonarm is de primitieve manier waarop de naaldkracht ingesteld moet worden. Het contragewicht glijdt met een rubbertje over de arm. Het is dus een proces van trial & error. Wellicht kunnen ze bij Bergmann even kijken hoe SME, Ortofon of Graham zoiets doen.
Ten slotte nog een check met een externe stroboscoop of de beide snelheden kloppen. Wow & flutter zijn niet gemeten met de EMT-meter en CBS testplaten. De plaat wordt vacuum getrokken op het moment dat je het aandrukgewicht op de spindle plaatst. Verwijder vervolgens het gewicht en de plaat komt na een aantal seconden weer vrij. Die kan dan met een draaiend plateau worden afgenomen.
Luistersessie
Wat valt nou in eerste instantie op tijdens het luisteren? Allereerst de schoonheid van het signaal, maar dan over het hele plaatoppervlak. Dat is logisch en ook een ervaring die hier opgedaan is met platenspelers die voorzien zijn van een 10-inch of 12-inch arm. De fouthoek daarvan is kleiner en bij de Odin dus nul. Dat is echt een waarneembaar verschil. De kwaliteit van de laagweergave is van absolute topklasse. Niet alleen in perfecte balans met de rest van het spectrum, maar het gaat hier om de definitie en de detaillering.
DAMnation is een door Lavinia Meijer gecomponeerde track, op haar nieuwe Sony/MusicOnVinyl release ‘Are you still Somewhere’. De track kent een tussenstuk met diepe synthetische klanken en soundscapes. De enorme detaillering en diepte, vooral in het laag, brengt je bij een gebied ‘where nobody has gone before’. Dat geldt ook voor andere platen. Je hoort dingen die op andere systemen compleet wegvallen. Vervolgens valt de grenzeloze dynamiek op. Twenty Years After, de titeltrack op de gelijknamige plaat van Eddy Chamblee uit 1976, lanceert zijn tenorsax met een grensverleggende power.
Die dynamics gelden ook voor werk van Count Basie. ‘Basie meets Bond’ kenmerkt zich ook door een metersbrede stage, die geluid neerzet zowat links en rechts van de luisteraar. De weergave van het middengebied is subliem. Luister maar naar Boots of Spanish Leather, de fenomenale uptempo track, gezongen door Joan Baez op ‘Joan Baez Sings Dylan’ (1975 Vanguard VSD-7051). Alleen de stem van Baez al…
Het Bergmann/DS Audio systeem klinkt puur neutraal, heeft een enorme natuurlijke flow en vertaalt op een sublieme manier de warmte en sfeer uit de opname. Dat is waar te nemen op onder andere de dubbelelpee ‘Live in Paris’ van Diana Krall. Theo Croker’s ‘Sketches of Miles’ (ACTLP 9948-1), biedt ragfijne en subtiele percussie. Dat klinkt puur zoals in de studio. Het hoog verandert hier nooit in een soft zoefgeluid, zoals met sommige versterkers en phono cartridges. Tijdens de weergave hoor je absoluut geen plaatruis en al helemaal geen tikken en spetters. Heeft ook te maken met de naaldvorm. De weergave is net zo stil als met digitaal. Elke plaat die je draait biedt nieuwe inzichten. Neem Libertango uit Piazolla’s fenomenale concert in het Parijse Olympia in 1977 en je gaat echt uit je dak. Ook Branford Marsalis scoort met Housed From Edward op ‘Trio Jeepy’. De beleving met een DS Audio cartridge is grensverleggend en je zit ademloos te luisteren.
Naschrift
Het is uiteraard niet de eerste keer dat er analoge weergave van hoog niveau in de luisterruimte klinkt. Tussen ‘s werelds beste draaitafels, armen en cartridges zitten geen opzienbarende verschillen. Maar, het totaal aan eigenschappen die je verwacht van topklasse vinylweergave gaat hier gewoon een paar stappen verder. Dat is uiteraard een optelsom van de eigenschappen van de Bergmann draaitafel, de tangentiale aftasting en de DS Audio cartridge. Pure synergie bij elkaar. Maar het is absoluut aannemelijk dat de optische technologie van DSC een evolutionaire stap betekent in de ontwikkeling van de phono cartridge.
Zelfs met de basis cartridge en de meest simpele equalizer moeten de meeste traditionele mm en mc cartridges hard werken voor hun bestaansrecht. Het is ongelooflijk gaaf en perfectionistisch hoe het hier klinkt. Het maakt op een natuurlijke en buitengewone manier muziek. Deze combo hoort bij het allerbeste dat ooit in de luisterruimte heeft gespeeld. De Bergmann draait ook probleemloos en is uiterst betrouwbaar. Dus: DS Audio begint waar de meeste andere cartridges ophouden. Een nieuwe analoge culture of time.
Bergmann Galder draaitafel inclusief vacuum hold down | verschillende uitvoeringen vanaf 18.875 euro
Odin airbearing tonearm | verschillende uitvoeringen vanaf 9.499 euro
Geteste combinatie van Galder draaitafel en Odin tonearm | 29.160 euro
DS Audio DS-W2 element en DS-W2 equaliser | 18.775 euro
De DS Audio DS-W2 heeft inmiddels een opvolger in de DS-W3
Meer informatie: www.mafico.com
Pretpakket
Bij het pretpakket dat importeur Mafico hier afleverde, hoort ook de DS Audio ST-50 Stylus Cleaner die subliem werkt. Dus aanbevolen. Vervolgens de ES 001 Eccentricity Detection Stabilizer. Kort door de bocht meet dit apparaat de mate van eccentriciteit van de plaatgroeven ten opzichte van het centrum van de spindle. Een afwijking daarvan resulteert in snelheidsvariaties, die met name waarneembaar zijn met pianomuziek of orgel. Als het spindlegat van de plaat enige ruimte biedt, kan de plaat verschoven worden en eccentrischer afgespeeld worden. De ES 001 geeft de correctierichting exact aan op het display. De gebruiker kan ook, middels de bijgeleverde metaalruimer, het gat in de plaat wijder maken. Dat geeft meer ruimte om de plaat te corrigeren. Voor platen in een verzameling die echt afwijken biedt dit apparaat een perfecte oplossing. Ook de ION-001 is een zinvol apparaat. Geplaatst in de buurt van de draaitafel vermindert het de statische elektriciteit. Je hoort dan geen geknetter door de luidsprekers als de lucht droger is.
