Temporal Coherence is een kleine, 100 procent Nederlandse fabrikant van luidsprekers en versterkers, waarbij het volgen van een geheel eigen filosofie één van de kenmerken is. Rondstralende, actieve luidsprekers in pyramide- of diamantvorm maakt lang niet iedereen, net zo min als een prachtige dipool die het uiterlijk heeft van een elektrostaat. Versterkers maakt Temporal Coherence ook al lange tijd en ooit kreeg ik de beschikking over een set voor een andere publicatie. Recent heeft het ontwerp van de PA 070 eindversterker een upgrade gekregen en draagt nu de naam PA 080. Omdat ik ooit speelde met de PA 070 kreeg ik de vraag ook naar de PA 080 te gaan luisteren. Bij dezen!
De indrukken van de PA 070 zijn na vijf jaar vervaagd, kan ik hoogstens in mijn eigen epistel teruglezen en de set waarop werd geluisterd is vervangen door andere componenten in de loop van de vijf jaar. Dus gewoon een frisse start met de Temporal Coherence stuurversterker en de PA 080 eindversterker.
Temporal Coherence PA 080
De tweemaal 80 Watt PA 080 is geen versterker met een indrukwekkend uiterlijk of vermogen, de buurman kun je er niet anders mee imponeren dan door hem te laten luisteren naar muziek. Het voorfront toont slechts het logo en één drukknop: de aan/uitschakelaar. Op de achterzijde twee koelvinnen, WBT luidsprekerterminals, twee RCA ingangen en een 230V entrée. Met afmetingen van 10,5 x 44 x 37cm (HxBxD) kan hij overal wel een plekje vinden in een audiomeubel. Het gewicht verraadt naast een zware voedingstransformator een stevige opbouw en na het verwijderen van de kap worden die vermoedens bevestigd.
Centraal inderdaad een zware ringkerntrafo van Nederlands fabricaat. Om de trafo heen zijn de verschillende printen te vinden. Twee met de voedingsbuffers van viermaal 6800uF per kanaal, één print voor besturing, twee stuks die de daadwerkelijke versterker vormen. Aan de laatste twee zijn per kanaal vier eindtransistoren gesoldeerd die zorgen voor het vermogen naar de luidsprekers. Vastgeschroefd op koelblokken die op hun beurt vastzitten aan de externe koelribben.
Na het openen vallen meerdere zaken op:
- de keurige en strakke wijze waarop de PA 080 is gebouwd;
- het gebruik van metalen buis als afscherming om de interne bedrading heen, ter voorkoming van RFI en brom;
- een parallel weerstand van 15 Ohm over de luidsprekeruitgang;
- de in de kast gemonteerde metalen plaat waarop de schakelingen zijn vastgezet ter voorkoming van resonantie;
- een vrij ongebruikelijke manier om met een kabeltje dat vastgesoldeerd zit aan de RCA bussen de versterkerprintplaten te koppelen met de buitenwereld, een kabeltje dat met een RCA stekker aansluit op de print en niet met een goedkope plastic koppeling;
- waar bedrading verder aansluit op de diverse printen zijn schroefconnectoren gebruikt en wederom geen steekverbindingen;
- het geheel straalt degelijkheid uit en een lange, storingsvrije levensduur valt te verwachten. Mits de eigenaar geen kortsluiting maakt aan de uitgang van de versterker, voor behoud van een optimale weergavekwaliteit is er geen beveiliging toegepast.
De Temporal Coherence PA 080 is de verbeterde opvolger van de PA 070. Gebleven is de unieke wijze van het gebruik van terugkoppeling in de versterkerschakeling die meer op het door het menselijk oor kunnen genieten van muziek is ingesteld dan op maximaal haalbare, perfecte meetwaarden. Om beter te begrijpen wat de onder- en achterliggende oorzaken zijn van genoemde discrepantie hebben de ontwerpers een gedetailleerde analyse van tegen- en terugkoppeling in (vermogens-) versterkers gemaakt.
Temporal Coherence claimt dat voor gehoormatige verbeteringen een geheel andere ontwerpfilosofie gehanteerd dient te worden dan veelal gebruikelijk. De bevindingen van deze analyse zijn terug te zien op een viertal YouTube video’s, makkelijk te vinden via temporalcoherence.nl. De eerste van de reeks vind je alvast hier;
Los daarvan zijn de FET transistoren in de schakeling vervangen door “gewone” transistoren, met uitzondering van de FET eindtransistoren. Daar zit de crux van het nieuwe ontwerp waarover de fabrikant zelf schrijft dat het ontwerp van een kleine eindversterker daaraan ten grondslag heeft gelegen.
Samenwerking met Hepta Design Audio
Temporal Coherence werkt al jaren samen met luidsprekerfabrikant Hepta in Westzaan, die op zijn beurt samenwerkt met een meubelmaker. In de meubels worden een streamer, (eind)versterker en luidspreker geïntegreerd. Vanwege de beperkte ruimte in een meubel en slechte koeling kwam de vraag naar een kleine eindversterker met minimale warmteontwikkeling, aan te sluiten op de streamer. In eerste instantie werd een oud ontwerp van stal gehaald en met hedendaagse componenten opgebouwd.
Dat prototype was in serieproductie niet stabiel te krijgen, waarom niet bleef onduidelijk, en tunen van iedere versterker apart is een onmogelijke zaak. Terugvallen op het beproefde PA 070 ontwerp en het vermogen beperken leek een optie, helaas is het zo dat een versterker met weinig vermogen inefficiënter is dan eentje met een groot vermogen. Dus nog steeds te veel warmteontwikkeling. Een brainwave van ontwerper Hans van Maanen bleek de oplossing: de FET transistoren in de stuurschakeling vervangen door gewone transistoren met lager stroomverbruik en de FET’s aan de uitgang behouden.
Het werd de PA 030 en de klank was dusdanig dat het op dezelfde wijze aanpakken van de PA 070 niet te vermijden was. Een theoretische analyse gaf meer inzicht in de redenen van de gehoormatige verbetering, gestaafd door metingen die een verbeterd lineair gedrag laten zien bij lage vermogens. De betere aansturing van de vermogens-FET’s zorgt voor een circa 20dB verminderde overnemingsvervorming. Omdat een muzieksignaal dynamisch is, wordt een groot deel van de tijd feitelijk op laag niveau gespeeld en is de vervorming bij deze signaalsterktes minstens zo belangrijk als de ‘nominale’ vervorming.
Bijkomende voordelen zijn dat de PA 080 met dezelfde voeding meer vermogen kan leveren en dat de thermische stabiliteit flink verbeterd is. De volgende uitdaging was het ontwerpen van een printplaat waarop de nieuwe schakeling past, net zo groot en voorzien van gelijke aansluitingen als op de oorspronkelijke PA 070 printplaten. Daarmee is het namelijk mogelijk een PA 070 om te bouwen naar een PA 080 met behoud van de originele voeding, kast, aansluitingen etc. Zodat een upgrade slechts 800 euro kost voor de eigenaar van een PA 070. Wie geen PA 070 heeft en instapt met de PA 080 betaalt 3.650 euro voor de eindversterker.
Naast de PA 080 is er een bijpassende CA 020 stuurversterker leverbaar. Net zo minimalistisch als de eindtrap is er slechts een te dimmen display aan de voorzijde die de te benoemen ingang en de volumestand toont. Daarnaast in gebruik als display voor menu opties bij het instellen. Alle bediening gaat met een remote control. Twee kleine LED’s branden bij stand-by en het inschakelen van een rumble filter dat actief is onder de 34Hz.
De stuurversterker heeft zes RCA ingangen, een tape-out, twee uitgangen voor eindversterkers en twee uitgangen die naar de wens configureerbaar zijn voor de klant. Denk daarbij aan actieve luidsprekers of subwoofers. In de CA 020 vinden we een voeding met twee flinke ringkerntrafo’s en een bewust heel kleine capacitieve buffer achter de bruggelijkrichters. Buffering van stroom vindt lokaal plaats bij de actieve componenten. Op de eigenlijke versterkerprint is een volumeregelaar opgebouwd met precisie-weerstanden in combinatie met relais en meer dan 50 transistoren voor de volledig discrete opbouw van de CA 020 schakeling. De prijs voor de CA 020 is 3.350 euro. Setprijs voor de CA 020 en de PA 080 samen is 6.950 euro.
Samenspel
Met zijn 80 Watt per kanaal en een ingangsgevoeligheid van 1,5V is de PA 080 breed inzetbaar. Ik stuurde hem achtereenvolgens rechtstreeks aan vanuit een Metrum Acoustics Adagio Level 3 DAC, vanuit een Exposure XM 7 DAC/voorversterker en vanuit de Temporal Coherence CA 020 stuurversterker, waarbij een Auralic Aries G1 netwerkspeler met of zonder de Metrum als bron diende. Luidsprekers zijn Falcon Acoustics LS3/5a met Townshend Supertweeters. Netspanning verzorgt AudioQuest met een Niagara 3000 en Tornado netsnoer.
Achter het filter AudioQuest Monsoon netsnoeren, behalve aan de PA 080, daar een Ricable Magnus Power en aan de CA 020 een Ricable Dedalus Power netsnoer. Interlinks digitaal Invictus RCA en AES/EBU van Ricable, analoog van Inakustik, luidsprekerkabel eveneens van Inakustik. Het netwerk waarover ik mijn muziek met Roon software laat aanvoeren is gebaseerd op Melco opslag, Melco netwerkswitches in combinatie met Silent Angel producten en AudioQuest ethernetkabels.
Luisteren met de Metrum
Best fijn als je DAC als voorversterker ingezet kan worden en je bronnen digitaal zijn. Ik jaag Ibrahim Maalouf samen met Joyce Jonathan door de streamer, een cd, recent verschenen, en speel “J’m’en vas”. Piano en stem mooi kabbelend door de ruimte, verstaanbare stem, piano met fundament. Stem en piano vrij dicht op elkaar in een klein stereobeeld. Dat maakt het intiem en geeft het gevoel op enige afstand in een kleine zaal te zitten. Op een andere track is zacht de trompet van Maalouf hoorbaar en pas als die een prominente plaats inneemt bloeit het beeld open. Breder, hoger en dieper, achter de mengtafel is behoorlijk gerommeld met de opname.
“The Beat Hotel” van Allan Taylor is een oude bekende, met een bekend stereobeeld. Dat is breed, loopt weinig naar achteren, komt daarentegen juist naar voren. Zonder te dichtbij te komen. In de geschapen ruimte gebeurt veel met kleine geluidjes die los van elkaar blijven tegen de achtergrond gevormd door de band. Nu is er hoogte in het stereobeeld gekomen. Taylor heeft zijn warme stem meegenomen, laat zich goed interpreteren en zit vol gevoel. Dat luistert aangenaam en is lang vol te houden, al zie ik graag net wat meer spanning en sensatie in de muziek. Opvallend is de schone weergave, geen spoor van vervorming (luidsprekers niet meegerekend), de achtergrond stil zodat stem en instrumenten vrij in de ruimte staan en nergens samensmelten waar niet gewenst.
Er is geen typische transistorklank, evenmin een buizenkarakter, de weergave is neutraal. Voor zover dergelijke “typische klanken” bestaan. “Summertime” uitgevoerd door klassiek violiste Anne Akiko Meyers heeft iets heel speciaals dat niet onder woorden te brengen is. Intimiteit, schoonheid, spanning, gelaagdheid, het is allemaal aanwezig in de zoete klanken waarin de viool de hoofdrol speelt.
Aan het einde van de track laat de PA 080 even horen hoe fijnmazig de weergave is met een uitstervende viool. Daarna “Autumn in New York” dat begint met een grote vleugel. Was Ibrahim Maalouf klein en ineengekrompen, deze cd “Seasons …. Dreams” van Meyer staat groot in de kamer, beeldvullend van links naar rechts, omhoog en omlaag. Loepzuiver van klank zonder een spoor scherpte op de heldere viool. Wel heeft de PA 080 een zetje met het volume nodig om echt tot leven te komen, te zachtjes en de passie schuift terug de luidsprekers in.
Exposure met de XM 7
Het kleine krachtpassertje sluit ik aan met een Crystal Cable interlink op de Temporal Coherence PA 080 en laat het geheel weer even op temperatuur komen voordat de eerste klanken serieus worden genomen. Dan speelt weer “Autumn in New York”, maar nu gezongen door Diana Krall. De PA 080 maalt er niet om dat een andere DAC/voorversterker wordt ingezet. Achtergrond net zo rustig, expressie net zo groot, minder verfijning en een kleiner stereobeeld vallen ten deel, logisch gezien de prijsklasse van de Exposure ten opzichte van Metrum.
Prettig om naar te luisteren en hier is wat minder dat extra volume zetje nodig om de PA 080 aan LS3/5a te laten leven. Stem staat ver naar voren, krachtig met een goede intonatie, instrumenten naar achteren behalve een duidelijke gitaar. Te merken is ook dat naarmate de Exposure langer draait, de weergave beter wordt en dat laat de PA 080 steeds meer zingen van plezier. Laten we gaan naar de achterkant van de maan, Pink Floyd speelt “Us and them” voor mij. DSD64 gaat eerst naar 352,8 PCM, dan naar 176,4kHz PCM, 64 bit float naar 24 bits. Maakt het dat allemaal mooier? Nou nee, Pink Floyd kon aardig wat vervorming in de opname rammen, maar overdrijven is ook een vak. De Temporal Coherence is onverbiddelijk in de weergave, rommel erin, rommel eruit. Jammer want het is onvergetelijke muziek.
Een ordinair geripte cd speelt stukken beter, wat kleiner en compacter, maar zonder vervorming genieten van muziek heeft mijn voorkeur boven technische hoogstandjes. Ineens is de stem van Waters wel te verstaan, is er een baslijn en komt meerstemmige zang tot leven. Tot slot een sopraan met de naam Sabine Devieilhe, zij zingt Cantata No.199 gecomponeerd door Bach, met teksten van Georg Christian Lehms. Goed gedragen op een orgelspel dat zich als een boog om haar heen vormt. In een volgend deel valt het orkest in en wordt de weergave een hele stap breder. De Normandische zangeres laat horen met welk schijnbaar gemak zij de Duitse cantates weet te zingen, noot na noot even zuiver tot aan de hoogste noten toe.
Toch denk ik dat het nog beter kan als ik de kleine en lieve Exposure ga verruilen voor de CA 020 stuurversterker van Temporal Coherence en mijn Metrum DAC weer koppel aan de Auralic netwerkspeler. Maar pas nadat ik nog minstens twee delen van deze cantate heb gedraaid in de huidige setting. Te mooi om zomaar af te sluiten.
TC CA 020
Het bovenstaande code bericht houdt in: Temporal Coherence Control Amplifier 020. De stuurversterker hangt aan zijn broer de PA 080 voor de laatste luisterrondes. Mijn vermoeden klopt, meer ruimte, meer lucht, grotere afbeelding en een intensere expressie van de mooie stem van Sabine. Groter en met meer gemak. Ik blijf het beweren, synergie tussen componenten kan zo’n belangrijke rol spelen in het beleven van muziek.
Wel weer het volume naar een hoger niveau tillen met de CA 020 aan de PA 080. Het maakt echt een verschil. Stem staat recht voor mijn neus, strijkers er rondom achter, solo-instrumenten duiken op uit het niets. Sabine weet te betoveren en voert mij mee naar de wereld van Bach.
De naam Sophie Dervaux doet denken aan Frankrijk. Terecht, de fagotspeelster is geboren in Parijs onder de naam Dortigalongue, al weet wikipedia te melden dat ze geboren is in Oostenrijk. Vals chauvinisme van de Oostenrijkers waar ze al jaren musiceert. Ik laat haar samen met het Mozarteumorchester van Salzburg een fagotconcert spelen. Het wordt een aangenaam treffen waarbij de fagot de hoofdrol speelt. Rijk aan klanken speelt het orkest met haar mee in een totaal ongedwongen setting.
De Temporal Coherence combinatie heeft weer de rust en de afbeelding hervonden die ik eerder bereikte door de Metrum direct aan de PA 080 te koppelen. Met gesloten ogen droom ik weg in haar wereld, een ongekunstelde wereld waarin de elektronica slechts zijn werk doet en niets lijkt weg te laten of toe te voegen.
Het contrast kan nauwelijks groter, van Mozart naar de bekende nummers van Frank Sinatra, ditmaal gezongen door Carol Sloane. “Fly me tot the moon” knalt met veel koperwerk, gestopte trompet en een fluit de speakers uit. Ritme goed vastgehouden met de basloopjes en de drums, terwijl Carol haar best doet zichzelf te zijn in haar Sinatra rol. Bigband en crooners, Temporal Coherence draait er de hand niet voor om. Terwijl vooral koperwerk een drama kan worden op de verkeerde versterker. Op “I’ve got you under my skin” kan ik niet stil blijven zitten, schud heen en weer in de luisterstoel en ga op in het ritme. Niets anders dan een goed teken.
Tot slot
Wetend dat ik al veel te veel probeer op te schrijven draai ik in de slotronde “Theme from Shaft” van Isaac Hayes dat volop schalt door de ruimte. Breed, speels, goed loskomend van de luidsprekers, vast onbekend voor een jongere generatie terwijl de discoliefhebbers van weleer erop dansten tot diep in de nacht. Daarna tijd om in een eindoordeel kernpunten aan te geven die de Temporal Coherence PA 080, met en zonder de CA 020 typeren.
Laat ik beginnen met eenvoudig te herkennen eigenschappen. Rust, stilte als er stilte hoort te zijn, dynamiek ongeremd als daarom wordt gevraagd en een zuivere weergave. Vervorming of scherpte blijft afwezig. Een stereobeeld overeenkomstig de opname: soms breed, diep en hoog, in een totaal andere opname klein en intiem. De PA 080 volgt slaafs wat hem wordt aangeboden. Wat bovendien telt; des te beter de bron, des te hoger de PA 080 gekwalificeerd mag worden.
In de beste setting hier voorhanden is de PA 080 nog steeds niet de beperkende factor, dat zijn de luidsprekers en de akoestiek van de ruimte. De PA 080 laat zich naadloos inpassen in meerdere omgevingen, met de eigen stuurversterker of met die van een ander merk. Is daarmee een universeel bruikbaar apparaat dat precies doet waar hij voor gemaakt is: zonder een krimp te geven luidsprekers aandrijven. Al is Temporal Coherence een kleine fabrikant, het merk laat een behoorlijke voetafdruk achter.
Temporal Coherence
Stuurversterker CA 020 | 3.350 euro
Eindversterker PA 080 | 3.650 euro
Setprijs | 6.950 euro
Upgrade PA 070 naar PA 080: 800 euro
Beoordeling 4.5 / 5
www.temporalcoherence.nl
