De laatste incarnatie van de Bowers & Wilkins 803 is al enige tijd beschikbaar (een klein jaar geleden deden we verslag van de introductie bij Poulissen én waren we bij de lancering in Abbey Road Studio in Londen, red.). In de vorm van de D4 (de vierde generatie) werd voor deze review de kleinste vloerstaander uit de serie beluisterd. De Bowers & Wilkins 803D4 is ook het kleinste model met de zogenaamde Turbine Head.
Bowers & Wilkins 800
De 800 Series startte in 1979. De ontwerpers kregen volledig carte blanche, teneinde de beste luidspreker in de markt te kunnen ontwikkelen. Het innovatieve was ook het gebruik van computer modelling en laser interferometry. De meeste fabrikanten in de zeventiger jaren zaten nog tweetertjes en condensatoren uit te wisselen in hun zoektocht naar een betere luidspreker. De D3 Series stamt uit 2015. Nu dus tijd voor de D4.
Laat het duidelijk zijn dat Ken Ishiwata onnavolgbaar is. Een uniek iemand met veel kennis. Maar, er is naar de nieuwe Bowers & Wilkins 803D4 geluisterd in de ruimte van Sound United. De plaats waar Ken werkte, veel producten heeft beluisterd en suggesties heeft aangedragen voor verbeteringen. Die luisterruimte is beroemd vanwege de haast perfecte akoestiek. Er worden nog steeds luistertesten gedaan met de nieuwe apparatuur die Sound United in de markt zet. De luisterruimte kent geen parallel lopende vlakken. Zelfs de vloer loopt schuin af. De akoestiek is licht aan de droge kant, maar zeer goed.
Het is inmiddels bij Sound United verboden om ook maar iets te veranderen aan die ruimte en wellicht komt die ooit op de lijst van het werelderfgoed. Het genoegen om er een aantal uren exclusief te mogen werken staat zowat gelijk aan het ontvangen van de sleutel van de Sixtijnse kapel of het betreden van het heilige gras van Wimbledon. Uw auteur heeft de luisterruimte vaak bezocht en daar het een en ander geleerd van Ken. Ken had heel specifieke trucs, tips en technieken om een maximaal resultaat uit een set te kunnen krijgen.
Laatste review
De laatste review die ondergetekende schreef over een Bowers & Wilkins product is al van decennia geleden. De 802 stond toen in de luisterruimte en er zijn vijftien eindversterkers aangesleept om het ding goed te kunnen laten klinken. Eindelijk werd de perfecte match gevonden en het werd achteraf bekend dat ze bij Polyhymnia dezelfde eindversterker hadden uitverkoren.
Wat dan soms gebeurt is dat een merk van je radar verdwijnt. Er worden geen vervolgproducten aangeboden ter review en andere luidsprekers vragen vervolgens om aandacht. Uw auteur is ook niet van het type dat actief achter producten aanjaagt. Nou kun je Bowers & Wilkins nauwelijks ontlopen. Het merk is een beetje een publiekslieveling in de lage landen. Er is jarenlang een goede kwaliteit geleverd, er is veel reclame gemaakt en de consument heeft de neiging om een bekende en veilige keuze te maken. Veel consumenten vergeten dan vaak dat er ook alternatieven en nieuwe merken zijn die ook de moeite waard zijn. Bowers & Wilkins profiteert uiteraard van die onwetendheid.
Het belang van shows
Vaag drong door dat Bowers & Wilkins met enige regelmaat met nieuwe producten kwam. Die werden zeker ook herkend op shows en in diverse winkels waar een bezoek incognito werd gebracht. U weet wel, met een donkere zonnebril, lange jas en het kenmerkende hoedje van Marcus Miller. Maar de prestaties (in zo’n winkel) waren niet van dien aard om die dingen eens naar de luisterruimte te laten komen.
In gesprek met de salesmensen van Sound United kwam dan ook naar voren hoe belangrijk het is om in een winkel of op een show met een stellar performance te komen. Technici, de pers en de professionals prikken meestal wel door een wat mindere prestatie heen, maar dat doet de consument zeker niet. Bij je nieuwe date krijg je een enkele kans van 10 seconden om te scoren. Dat krijg je ook op een audioshow.
Hernieuwde kennismaking
Vervolgens ligt de uitnodiging van Sound United op de deurmat. Nou kun je je donkere kant verstoppen achter neuroses, maar je kunt er ook vanuit een aanval van positiviteit volledig voor gaan. Op naar Eindhoven dus.
De deal was simpel en eenduidig. Het salesmanagement in de personen van Olivier Bosiers en Maurice van Hogeloon zetten een systeem klaar en doen even verslag van nieuwe ontwikkelingen. Daarna wat demo tracks en vervolgens is de ruimte en alle apparatuur volledig ter beschikking. ‘Neem ook alle hardware maar mee die je zelf ter beschikking hebt en zou willen proberen.’ Dus, ga je goddelijke gang. Zo’n uitermate sympathiek voorstel leidt tot wilde gedachten, maar het schept ook een klein dilemma.
De mensen bij Sound United hebben hun uiterste best gedaan om een uitmuntend presterende set op te bouwen. De set klonk bij binnenkomst al veel beter dan dat u waarschijnlijk ooit in een thuissituatie gaat beleven. Vervolgens ga je dan binnenkomen met bronapparatuur, kilometers kabel, filters en een extra versterker. Dat voelt enigszins ongepast en geeft ook aan dat jouw vaardigheden op het gebied van audio te wensen overlaten.
Alleen cd’s
De shipment richting Eindhoven beperkte zich dus tot een stapeltje cd’s. Er is wel gevraagd om de aanwezigheid van een cd/sacd-speler, want als er echt beoordeeld moet worden is streaming geen optie. Hoewel je met elke platte cd een set kunt beoordelen belicht zo’n cd uit het stapeltje wel een specifiek aspect van de weergave. Niet elk muziekstuk biedt de kenmerken waar je graag even op zou willen letten. Bijvoorbeeld een bepaalde ruimte, focussering, microdetaillering of dynamiek. Maar, de gekozen fragmenten zijn wel potentieel killing. Als er maar iets niet op orde is in zo’n systeem, dan gaat het genadeloos down the drain.
Met die paar cd’s is al menig demosysteem keihard onderuit gehaald. De keuze van die cd’s is overigens redelijk random. De twee grootste fouten die een reviewer kan maken zijn het steeds gebruiken van dezelfde muziek en het hebben van een eigen audiosysteem. Maar, soms hebben reviewers ook iets menselijks. Dus, met betrekking tot die muziekkeuze gaat het soms wel eens fout.
D4-technieken
Sound United is een grote club en voegt steeds merken toe aan het portfolio. Ze zijn nu eigendom van Masimo. Dat geeft kansen, maar ook enige zorgen. Als investeerders zich gaan bemoeien met audio, dan is de eerste vraag altijd hoe je een nieuw product kunt bouwen voor de helft van de (productie) prijs en vervolgens hoeveel je de consument dan extra kunt laten betalen bovenop de oude winkelprijs. Bowers & Wilkins heeft een kwaliteits-reputatie. Je hoopt van harte dat zoiets overeind blijft in een tijd van gooi- en smijtapparatuur die na 5 jaar niet meer serviceable is. Maar, binnen Sound United hebben de verschillende merken een zeer grote vrijheid.
Wellicht kan Sound United de uitdaging aan om apparatuur te gaan bouwen die niet verouderd, lang meegaat, onderhoudbaar is en van een hoge kwaliteit. In de vorm van de vintage Marantz apparaten hebben ze een subliem voorbeeld in eigen huis, dus ze weten hoe zoiets moet. Hoewel elk product voor een bepaalde prijs moet worden gebouwd, wekt de 803D4 niet de indruk een uitgekleed product te zijn. Anders zou je wel twee plastic behuizingen zien voor de tweeter en midrange, een dunne geperste bas-behuizing uit houtsnippers en kunststof voor de driver chassis. Het tegendeel is waar.
De zogenaamde Solid Body Tweeter-On-Top behuizing is van gefreest aluminium en biedt plaats aan de diamond tweeter. Ook de Turbine Head voor de midrange driver is van aluminium. Dat zijn kostbare oplossingen en het Turbine-Head weegt minimaal 20 kilo. Het bas-kabinet is gemaakt uit het onder hoge druk gevormde kenmerkende multilayer hout. Bij deze serie met de ronding aan de voorkant.
Gedeeltelijk gebruik van aluminium
De achterkant bestaat uit een massieve plaat aluminium waar aan de binnenkant een filter met absolute topcomponenten is gemonteerd. Aan de binnenkant is de bekende matrix-structuur. De topplaat is van aluminium en wordt bedekt door Connolly leer. Voor de rest zijn er allerlei nieuwe technieken toegepast om deze luidsprekers zo resonantievrij als mogelijk is te maken. Een speciale nieuwe spider in de midrange driver doet de kleuring daarvan afnemen en er is ook sprake van nieuw conus materiaal (Continuum FST).
Verdere informatie over de verbeteringen staat op de website. Een vraag was waarom de hele luidspreker niet uit aluminium wordt gebouwd. Maar, dat is zeer kostbaar en zou de winkelprijs zo ongeveer verdubbelen. De Bowers & Wilkins 803D4 is ook zonder alu-kast een zeer degelijk en kwalitatief hoogstaand topproduct. Wat je als consument verwacht voor je investering en hetgeen ook een pride-of-ownership biedt. De 803D4 komt in vier kleurcombinaties, weegt 63 kilo, is 1.16 meter hoog, heeft een frequentiebereik van 19Hz-28kHz (-3 dB punten), een rendement van 90dB en is makkelijk te hanteren door de ingebouwde wielen. De laatste zijn gemonteerd op een zware metalen grondplaat.
Luisteren
Sound United presenteerde de 803D4 in een tweetal sets. De eerste met de Rotel Michi X5 en de tweede met de Classé voorversterker en monoblokken uit de Delta serie. Na het weekend werden de versterkers op maandagochtend geactiveerd. Het was geen optie om ze het weekend aan te laten staan vanwege de brandveiligheidsvoorschriften. Beide versterkers kenmerken zich door de hoeveelheid ijzer die opgewarmd moet worden, dus de optimale bedrijfstemperatuur laat vaak even op zich wachten. De systeembasis bestaat altijd uit de versterker, de luidsprekerkabels en de luidsprekers. Je hoort ogenblikkelijk of dat klopt.
De luidsprekers en de versterker hebben uiteraard een plafond in hun prestaties. De luidsprekerkabels moeten alleen maar matchen. Als het matched, is het goed. Dat is volledig onafhankelijk van het merk kabel of de prijs van die kabel. In de huidige tijd bestaan er in principe geen goede of slechte kabels. Er bestaan alleen kabels die wel of niet matchen in een set en hier en daar kabels die moedwillig (teveel) afwijken van een neutraal geluidsbeeld. Dat raakt natuurlijk het discussie-epicentrum van de audiofiel, maar de vaak spirituele overtuigingen aan die kant met betrekking tot kabels blijven merendeels onverklaarbaar en onbegrijpelijk.
Overschakelen naar Classé
Uw auteur werd vergezeld door Fred Haanebeek, een collega en vroegere recensent die een zwak heeft voor Bowers & Wilkins, nieuwsgierig is naar de nieuwe modellen en absoluut over kritische luistervaardigheden beschikt. De combinatie met de Rotel Michi X5 gaf de indruk dat de 803D4 nog niet werd verleid om de top in prestaties te openbaren. Dat zegt helemaal niets over de kwaliteiten van de Rotel Michi X5, maar geeft alleen aan dat de match wellicht nog niet helemaal optimaal was. Had ook veroorzaakt kunnen zijn door de toegepaste luidsprekerkabel. Dat is niet verder onderzocht. Vervolgens overgeschakeld naar de Classé-set. Een sublieme match en er ging een hele wereld open. In de beleving van uw auteur zijn de bij Sound United doorontwikkelde Classé ontwerpen echt van een hogere orde als de vroegere modellen.
Wat zou Ken doen?
Na het even showboten met een aantal opnames, die overtuigend voor het voetlicht kwamen, kwam dan toch die universele vraag naar voren of het nog beter zou kunnen. De ultieme drijfveer van de audiofiel en de sleutel naar het audio nirvana. Om de neiging te onderdrukken de hele tent te gaan verbouwen kwam de gedachte naar voren hoe Ken zoiets opgelost zou hebben.
Ken kon toveren met systemen. Vaak door een paar hele simpele handelingen. Op deze heilige grond zou die inspiratie moeten kunnen komen. De gedachten gingen terug naar een demo van jaren geleden. In de Eindhovense luisterruimte stonden twee heel kleine luidsprekertjes. Vervolgens een simpel Marantz-setje. Versterker en cd-speler van pakweg 4000 euro. Dat overziende kwam de verzamelde wereldpers gniffelend binnen. De opmerkingen waren niet van de lucht. Ken toverde een zelfgemaakte opname tevoorschijn van Michael Jackson en eentje van het Concertgebouworkest.
Onwaarschijnlijke verrassing
Wat er toen gebeurde was onwaarschijnlijk. Het orkest stond daar in de volle breedte van 8 meter, met fabelachtige dynamics, klank, diepte, realiteit, laagweergave en power. In het kader van de voortdurende audio-educatie zag uw auteur op datzelfde moment de dirty tricks die achter deze prestatie schuilgingen. Je bent uiteindelijk jong genoeg om iets van de maestro te leren. Een van de slimmigheden bestaat uit de stoeltjes voor de luisteraars. Dat zijn eigenlijk lage bankjes van een zachte stof. Als je daar zit en luistert heb je niet te maken met eventuele reflecties die kunnen ontstaan door een stoel met hogere leuning en harde oppervlakten. Weet overigens niet of dat een idee van Ken was.
Tikje hier en tikje daar
Wel, cd met testsignalen in de speler en even rommelen met de spulletjes. Gewoon het puntje op de i. Tikje links, tikje rechts, even luisteren, stukje schuiven, paar graden indraaien, beetje laageffect oppakken, resonantie onderdrukken, wederom de cd met de testtonen beluisteren en nog een laatste tikje. Om een tipje van de sluier op te lichten, blijkt uit vroegere ervaringen en een stukje analyse dat een van de geheimen van Ken zit in het bespelen van de ruimte. Los van de zelfontworpen kabels waar hij mee werkte. Je moet rondkijken en de kansen van een bepaalde ruimte benutten, terwijl je de zwakkere kanten omzeilt.
Een heel goede ruimte is niet per definitie een garantie voor een optimaal geluid. Een bovengemiddelde auto is ook geen garantie voor goed kunnen rijden. Er is een verschil tussen je verplaatsen en echt rijden. Ken kon zelfs een minder optimale ruimte naar zijn hand zetten. Het maximaal mogelijke resultaat bereiken.
De holistische view
Het is nu mogelijk om aan de hand van allerlei muziekfragmenten duidelijk te maken hoe het zit met alle tingeltjes en tangeltjes. Dat is een activiteit van audiofielen die het spoor bijster zijn geraakt en ook een activiteit van technici en recensenten die enkele minuten nemen om te ontdekken of een audiocomponent aan een aantal basiscriteria voldoet. Als dat te lang duurt zijn die uiteraard ook het spoor bijster.
Maar, het is wellicht beter om vanuit een meer holistische view te luisteren met betrekking tot de prestaties. Stap nou eens in op een hoger niveau van beleving. Audiosystemen zijn namelijk primair bedoeld om naar muziek te luisteren, hoewel de moderne tijd leert dat er nevenfuncties zijn ontstaan in de vorm van ego-opzwepend luxury product, design-item, hobby waar je vaak zinloos geld aan weg kunt smijten en object dat de eigenaar stijgende stappen laat maken op de apenrots. Of het dan nog een beetje klinkt is bijzaak. Maar, vanuit de stakeholder visie die bij een muziekliefhebber past, is Mozart’s Pianoconcert Nr.20 in de cd-lade van de Marantz-speler geplaatst. Een Philips Classics opname uit 1985, uitgevoerd door Mitsuko Uchida en het English Chamber Orchestra. Een digitale opname uit een tijd dat deze technologie nog niet uitontwikkeld was.
Die komt binnen
Deze uitvoering komt op een enorme manier binnen. We hebben flabbergasted zitten luisteren. De fabelachtige manier waarop de 803D4 dit concert voor het voetlicht zet. Een enorme stage die de volledige breedte van de luisterruimte inneemt met vlijmscherp gefocusseerde instrumenten en groepen. Het orkest heeft body, gewicht, een enorme power en dynamics. Het laag is perfect in balans en overtuigend natuurlijk. Niet het soms overdamped en onnatuurlijke laag dat sommige luidsprekers presenteren.
Het laag is heel echt. Zoals je het ervaart tijdens een concert. Maar deze 803D4-luidsprekers overwinnen ook moeiteloos de venijnige uitdagingen die het stapeltje meegenomen cd’s presenteert. Met vlag en wimpel ook een tweetal opnames waar veel systemen op afknappen. Genoemd moet worden de track Elegia van Brad Mehldau en Kevin Hays. Gespeeld op twee Steinway 5 meter vleugels. Die staan niet alleen in hun magistrale grandeur levensecht voor je, maar het is ook de klank die zo mooi tot uiting komt. Maar, dat is de technische invulling. Waar het bovenal om gaat is dat dit hele systeem muziek maakt. Technisch klopt het allemaal, maar de grote toegevoegde waarde is dat deze luidsprekers in staat zijn om je te betrekken. Het is fijn, spannend, uitnodigend en onderhoudend om naar te luisteren. Het pakt je volledig in.
High-end
De (audiofiele) vraag komt naar voren of het nog beter kan. Een retorische vraag. Het beste systeem bestaat niet. Dat is een illusie. Je zult altijd een luidspreker vinden of een versterker die in een bepaald opzicht iets net even beter doet, of gewoon iets doet dat bijvoorbeeld een kleinere luidspreker niet doet. Maar wie aan deze Bowers & Wilkins luidsprekers een goed geluid kan ontlokken moet heel hard werken om het met andere luidsprekers beter te krijgen. Het punt is dat dure high-end systemen in zekere zin corrumperen. Het klinkt verwend en arrogant, maar veel recensenten en consumenten zijn gewend geraakt aan systemen en componenten die astronomische prijskaartjes bieden, soms astronomische prestaties neerzetten en we dat vaak als de normaalste zaak van de wereld zijn gaan beschouwen. Voor de onnadenkende consument is er nog steeds een koppeling tussen als het duurder is, is het beter. Mogen ze hier geargumenteerd uit komen leggen. Wel, de 803D4 zet zulke denkers keihard voor schut. Het is een bewijs dat je met betaalbaarder apparatuur ook een heel hoog niveau van weergave kunt bereiken. De 803D4 heeft absoluut een prijskaartje. Is zeker voor een grote groep van welwillende consumenten helaas onbereikbaar. Je zou elke muziekvriend zo’n luidspreker gunnen. Maar, voor iemand die dat echt wil en kan zal deze luidspreker vrijwel alles doen, met elke soort muziek, dat je zou kunnen wensen. Laten we zeggen de essentie en schoonheid van muziek belichten in elke vorm. Je moet flinke stappen nemen om verder te komen.
Bowers & Wilkins herontdekt
Voor ondergetekende hoort Bowers & Wilkins een beetje bij het meubilair binnen de hifi-markt en krijgt niet meer of minder aandacht dan andere producten die ter review komen. Als recensent moet je helemaal geen voorkeuren hebben. Het gaat om de muziek en met welke apparatuur die tot stand komt is feitelijk volstrekt onbelangrijk. Als het goed is, is het goed. Maar, Bowers & Wilkins is met deze review toch een beetje uit dat niemandsland opgestegen, althans voor uw auteur. Door er zelf eens mee bezig te kunnen zijn, de grenzen te kunnen verkennen en niet afhankelijk te zijn van wat er op een beurs of in een winkel mee gebeurt.
Het heeft toch een snaar geraakt dat een relatief betaalbaar product op zo’n fantastische manier is gebouwd en een superieure prestatie neerzet. Betaalbaar moet dan gezien worden in het licht van veel andere zogenaamde high-end spullen, die voor uitzonderlijke prijzen over de toonbank gaan en niet altijd verder komen in prestaties dan een passend systeem rondom deze 803D4. Deze luidspreker zit best wel in een marktsegment met een paar fikse concurrenten. Kiezen kan dan door te gaan luisteren. Maar, het is de moeite waard om deze nieuwe 803D4 te gaan beluisteren. Wellicht de beste prijs-kwaliteitverhouding binnen de hele 800 Series en in absolute zin een fantastisch goede luidspreker.
