In de Griekse mythologie was Pasithea één van de drie gratiën en de personificatie van ontspanning, meditatie, hallucinaties en alle andere veranderde bewustzijnstoestanden. Hoewel ik vrouwelijk schoon niet direct koppel aan de vorm van een weergever, doet de naam wel recht aan de illusie van live weergave die de Temporal Coherence Pasithea luidspreker weet op te wekken. Recht aan het ontspannen kunnen luisteren en aan het haast meditatieve genot muziek terug te horen die dicht bij het origineel komt. De Temporal Coherence Pasithea luidspreker is zeker niet voor het eerst door mij beluisterd, het is een hernieuwde kennismaking met een in Nederland zwaar onderschat product van eigen bodem. Wordt een profeet in eigen land vaak niet geëerd, laten we dan deze dochter van Zeus eens op een passend voetstuk gaan zetten.
Temporal Coherence Pasithea: de basis
De Pasithea luidspreker is het geesteskind van Hans van Maanen van Temporal Coherence, de man achter het bedrijf dat zowel elektronica als luidsprekers ontwerpt. Bij Hans is het idee van de dipool uitvoering ontstaan en daarmee is hij verantwoordelijk voor zo’n 85 procent van het ontwerp dat samen met Cris Rutgers van Hepta is gerealiseerd. Cris is betrokken bij de keuze van de units, het tunen en is de bouwer van de behuizingen.
Temporal Coherence was tot de komst van de Pasithea maker van bijzondere, rondstralende, actieve luidsprekers, maar begreep de behoefte uit de markt om ook in prijs aantrekkelijker modellen te vervaardigen. Zonder concessies te doen aan kwaliteit. Helemaal is het oorspronkelijke pad niet verlaten, is het midden/hoog paneel een dipool, de basunit is nog steeds ingezet als rondstraler in zijn eigen behuizing. De liggende woofer ziet boven zich een piramidevorm waarmee de lage tonen gelijkmatig in de rondte worden gestrooid in het horizontale vlak. Het dipool principe is slechts een deel van het ontwerp, waar Temporal Coherence sterk de nadruk op legt is het tijdgedrag van de weergever. Immers het gehoor van de mens is het meest gevoelig voor tijdgedrag, het is ons overlevingsmechanisme dat de oren reageren op impulsen. Bijkomende voordelen van de dipool zijn een beter afstraalgedrag dan dat van een conventionele luidspreker.
De luidsprekerunits
Bij het ontwerp van het gebruikte passieve scheidingsfilter is al rekening gehouden met het deels actief maken van het systeem, reden voor de hernieuwde kennismaking. Actief gescheiden worden de lage tonen van het midden+hoog deel, zodat een actieve woofer wordt gerealiseerd met een passief gefilterd hoog/midden. Temporal Coherence passieve scheidingsfilters kennen een impedantiecorrectie waardoor de luidspreker zich gaat gedragen als een Ohmse belasting en geen grote faseverschuivingen kent. Daarmee wordt de luidspreker geschikt om met elke versterker aan te sturen.
In de Pasithea wordt een tweeter gebruikt uit de Illuminator Serie van Scanspeak, dezelfde tweeter als in de andere ontwerpen van Temporal Coherence en in de Sublimis Orator van Hepta. Gekozen vanwege de superieure weergave van stemmen en een perfect geluidsbeeld vanaf elke luisterpositie. Een grote rolrand en textiel dome zorgen voor een lineaire weergave tot boven 30kHz en een uitstekende ruimtelijke spreiding. In de dipool staan twee van deze tweeters in serie, één naar voren gericht, de tweede naar achteren. Het in serie zetten in plaats van parallel draagt bij aan de versterkervriendelijke impedantiecurve. De kwaliteit van de tweeter laat een scheidingsfrequentie rond 1500Hz toe. De toegepaste Seas midrange is ontwikkeld als lange slag driver. Door te werken met een stijve aluminium conus en een soepele rolrand wordt opbreken voorkomen. Een zware magneet en een lange, lichtgewicht met koper beklede aluminium spreekspoel staan een grote uitslag toe, met minimalisering van verstoringen in het onderste frequentiebereik en een zeer goede transiënt weergave. Omdat de achterzijde van de midrange open is kan hij prima werken in het paneel van de dipool.
De woofers zijn eveneens ingekocht bij Seas en werken in een eigen gesloten ruimte. De extreem stijve aluminium conus beschikt over een haast overdreven precisie. De spreekspoel is in vier lagen gewikkeld en heeft een hoge belastbaarheid. Een faseplug houdt de spreekspoel lang in het krachtige magnetische veld en de open verbinding naar achter voorkomt compressie tussen stofkap en poleplaat. Er is voor een gesloten kast gekozen omdat deze een goed tijdgedrag heeft. Een dipool heeft als open systeem last van akoestische kortsluiting, dat is op te lossen door de midden unit ver te laten uitslaan, wat tot vervorming leidt. Om deze nadelen te overkomen kan de weergever niet te klein zijn. Vandaar de maten 110cm hoog, 60cm breed en 28 cm diep. Een dipool moet circa 75 cm tot liefst iets meer dan één meter wegblijven van de achterwand.
Actief filteren
De tweeter en midrange worden naar onder in dit geval samen actief gefilterd op 300Hz. Temporal Coherence maakt in eigen beheer daarvoor een actief scheidingfilter, dat specifiek op de Pasithea is geënt, niet instelbaar is of elders toepasbaar. Het is niet nodig een bestaande Pasithea aan te passen, het verwijderen van een paar jumpers maakt het wisselfilter inactief voor de woofer. Uiteraard is wel een tweede eindversterker noodzakelijk, een model gelijk aan de eindversterker voor midden/hoog, anders ontstaan fase fouten en bent u bezig een toonregeling te maken. Hoewel het elk merk en type eindversterker mag zijn zal het u niet verwonderen dat Temporal Coherence heeft gekozen voor de eigen TC CA 020 stuurversterker en twee TC PA 070 eindtrappen van elke 2 x 70 Watt. Versterkers waarin tijdgedrag tot in de hoogste graad is geoptimaliseerd. Gebaseerd op klasse AB schakelingen met lineaire voedingen. Een ontwerp van Hans van Maanen en compagnons, in eigen beheer vervaardigd. De bron waaruit muziek wordt gespeeld bestaat uit een laptop met muziek, via USB gekoppeld aan een T+A DAC8. Hoewel is gekozen voor korte interlinks en lange luidsprekerkabels, waarbij één stereoversterker voor beide kanalen de midden/hoge tonen verzorgt en de tweede stereoversterker de basunits direct gekoppeld aanstuurt, staat er niets in de weg om verticaal te bi-ampen met 2-kanaal eindversterkers. Dat wil zeggen vanuit het elektronische filter met lange interlinks werken naar stereo eindversterkers, waarbij één kanaal wordt gebruikt voor de lage tonen en het andere kanaal voor de hoge tonen.
De leefruimte om de luidsprekers is fors, mijn luisterafstand is ca. 4 meter, hart op hart staan de luidsprekers volgens mijn schatting 2,5 tot 3 meter uit elkaar. Dat heeft mede te maken met de speciale vorm van de luisterruimte die uit drie, ten opzichte van elkaar verschoven, open delen bestaat, waarbij de Pasithea’s in het middelste deel staan opgesteld.
De prijs voor de Pasithea luidsprekers is 4.995 euro per set, exclusief het elektronische scheidingsfilter dat met gelakt houten frontpaneel voor 995 euro in de prijslijst staat of voor 1.295 euro met aluminium front. Het elektronische filter transformeert het systeem tot semi-actief, waarbij een tweede eindversterker noodzakelijk is.
Verbazing
Grace is te vertalen als ‘genade’ of als ‘bevalligheid’, waarbij genade is gekoppeld aan “Amazing grace”, uitgevoerd door Judy Collins, en bevalligheid hoort bij de godin Pasithea. Een beter begin is nauwelijks denkbaar van de tweede luistersessie. Het eerst dat in mij opkomt is de vraag: “waar zijn de luidsprekers gebleven?”, want een meer ruimtelijke weergave dan wat ik voorgeschoteld krijg is uitsluitend voorbehouden aan de rondstralers van MBL of de actieve Diamant en Pyramide rondstralers van Temporal Coherence zelf. Een schitterende, naar achteren weglopende galm zit op de stem. Een galm die de achtermuur doet verdwijnen, zo ver rijkt hij. Met de opname uit 1970 stapt u virtueel een kerkgebouw binnen om te genieten van de fraaie balans tussen de stem van Collins en het begeleidende orkest. Ik kan geen enkel punt ontdekken waarbij de speaker of de elektronica de mate van bereikte perfectie verstoort. Laat ik nog even toelichten waarom het de tweede luistersessie is, twee weken eerder was ik op hetzelfde adres, met dezelfde opstelling, zonder aantekenblok. Om te genieten van de luidsprekers, de muziek en kennis te maken met de semi-actieve opstelling. Op weg naar huis bedacht ik toen hoe hoogwaardig de weergave is, om vervolgens thuisgekomen te proberen datzelfde natuurlijke en ruimtelijke beeld terug te horen. Wat slechts gedeeltelijk lukte op mijn eigen monitor luidsprekers. Vandaag, terug met aantekenblok, ervaar ik in versterkte mate wat ik toen bedacht. Om in plaats van onvolkomenheden te ontdekken, wat normaal is bij opnieuw luisteren, een nog grotere bewondering uit te spreken voor dit ontwerp.
De hofcomponist van Lodewijk de 14e, Jean-Baptiste Lully, componeerde ooit “Marche des combattants”, voordat hij de dood in de ogen zag. Een dood door eigen schuld, hij ontstak ooit in een enorme woede tijdens het dirigeren, stampte met een lange dirigeerstok op de grond, helaas ging de stok daarmee dwars door zijn voet. Het gevolg was een ontsteking, die overging in gangreen waaraan hij later overleed. Maar dat terzijde, het werk waarin trommels een belangrijke rol spelen, is gekozen ter beoordeling van onder meer het tijdgedrag van de weergevers. Het is gedirigeerd door Jordi Savall en uitgebracht op de CD “Aangenaam klassiek 2013”. De Pasithea’s zetten met het grootste gemak een volledig orkest neer, met een behoorlijke druk in de strakke lage tonen als fundament. Zware pauken, subtiele strijkers, gestreken bassen, alle instrumenten in het orkest zijn duidelijk herkenbaar en worden op gecontroleerde wijze weergegeven. In een zeer breed stereobeeld, breder dan je zou verwachten gezien de opstelling van de luidsprekers, want het orkest spreidt zich uit. Naar links en rechts, naar voren en naar achteren. Binnen het Atlanta Symphony Orchestra roert een fluit zich, niet opgenomen met een extra microfoon en toch heel duidelijk te volgen in het orkestrale geweld.
Oneindigheid
Op zoek naar nog meer ruimtelijkheid draaien we “Song of white” van het Vangelis album “Antarctica”. Er is geen beeld voor nodig om de eenzame, witte vlaktes van het onherbergzame gebied in gedachten voorbij te zien komen. Het zachte eerste deel profiteert van de heersende stilte in de woning, zodanig dat ik mijn toetsaanslagen op mijn laptop hoorbaar maak. Iets dat de drukte van de stad waar ik woon vaak maskeert. Het dwingt tot stoppen van het maken van aantekeningen. Dat de muziek zacht staat doet geen afbreuk aan de filmmuziek, bij films staat het volume vaak een paar tandjes hoger. Ik raak gemakkelijk in de juiste sfeer en voel tot in de botten de eenzaamheid op mij afkomen.
Honderden keren zijn The Eagles op audioshows langsgekomen met de live uitvoering van “Hotel California”, toch durft Hans het aan om het mij nogmaals voor te schotelen. Breed, heel breed staat het applaus aan het begin van de track. Dan starten de dreunen, zelfs vanuit de relatief kleine woofer hebben die een duidelijke, verlopende klank, het is niet de dreun van één noot, het klinkt zoals het echte instrument. Tijdens de intro gaat het publiek te keer, dat zit verspreid in het Forum Inglewood met zijn immense afmetingen. De klank van de percussie instrumenten is onmiskenbaar juist. Draai het volume wat omhoog en het is alsof een PA systeem mee groeit in de huiskamer. Behalve de zware drumslagen zijn er veel kleine geluidjes te horen, samen met de manier waarop de meerstemmige zang op afstand gehouden blijft van de eerste stem.
Wat ik kan ervaren is veel gemak en rust in de weergave, terwijl constant hoorbaar blijft dat de opname het live idee heeft behouden door niet volmaakt te zijn. Groot gebracht in de huiskamer, met de ogen dicht is het stereobeeld een meter of 7 à 8 breed. Woofers worden strak in de hand gehouden en ondanks dat de woofer actief wordt aangestuurd, in zijn eigen deel van de behuizing, is er geen overgang hoorbaar van de ene naar de andere unit. Fluiten, schreeuwen, klappen, het zijn elektrostatisch transparante individuen in de zaal.
Herinneringen
Een speciale herinnering heeft Hans van Maanen aan Gordon Lightfoot met zijn “Me and Bobby McGee”. Hij hoorde het voor het eerst in zijn toenmalig gehuurde kamer in Amsterdam, waar het weerklonk uit een middengolf draagbare ontvanger. Pas later maakte Janis Joplin het tot een ware hit. De uitvoering van Lightfoot is geen overdreven presentatie, de man staat er, zonder opsmuk, precies zoals het behoort te zijn. Het lijken de hoeven van paarden te zijn die aan de rechterkant op het juiste ritme langslopen. Het zal mijn fantasierijke geest zijn die dat opmaakt uit de percussie. Opvallend met deze track, steeds al maar eigenlijk ongemerkt, is de juiste invulling van het stereobeeld in hoogte, breedte en diepte.
De wijze waarop het stereobeeld telkens wordt geschapen doet natuurlijk aan, er is steeds een samenhang tussen de band- of orkestleden, terwijl ze duidelijk individuele posities in weten te nemen.
Minstens zo speciaal is wat de muziek doet met mijn geest en gehoor op dit systeem, als wij van Clannad “Coinleach” laten spelen. Moya Brennan staat voor mijn gevoel midden in een fontein van geluid, zij verheven boven de band, terwijl de muziek als kringen in het water zich door de ruimte voor mij spreidt. Een heel unieke ervaring, ongetwijfeld voorbehouden aan een rondstraler of correct berekende dipool. Opvallend dat wat voor muziek je ook speelt, op hoog, medium of op laag volume niveau, het is altijd compleet, het vloeit, het staat in de ruimte. Je wordt heel dicht bij de artiest gebracht in een natuurlijke setting, zo dicht dat zelfs studio opnames een live sfeer meekrijgen. Teder en ongrijpbaar is met Clannad de zang, juist zo opvallend breekbaar vanwege het contrast tot de zwaar klinkende instrumenten van de band. Met lage tonen die over de grond lijken te rollen.
Het blijft nog even filmisch met een track van “Screenplaying”, gecomponeerd door Mark Knopfler met de titel “The long road”. Deze opname is luider dan Clannad en zo ervaar je dat het ophogen van de geluiddruk geen invloed heeft op de kwaliteit van de weergave. Het gaat moeiteloos luider, zonder te gaan drukken op de oren, zonder een spoor van vervorming, daarbij een extra dimensie gevend aan het fenomeen diepte in het stereobeeld. Een fluit is hoorbaar zwevend op de achtergrond, de bas staat juist dichtbij, gitaar staat ter hoogte van de luidsprekers zelf afgebeeld. ‘Organisch’ is misschien het juiste woord om de weergave te omschrijven. Natuurlijk, geestverrijkend als een drug, stroomt de muziek de oren in en neemt de geest over. Het gemak is te danken aan het werk van vakmensen met jaren en jaren ervaring in ontwerp en bouw van luidsprekers, waarbij Hans van Maanen ook nog eens zijn eigen elektronica meeneemt.
Contrasten
Voordat we na een lange middag luisteren afscheid van elkaar gaan nemen komen wat forse contrasten langs. Eerst Herman Brood met “My way”. Mooi is de virtuele afstand tussen de stem, de piano en de bas. Een stem doorleefd, eenzaam, als een gezongen testament, een verontschuldiging voor zijn latere dood. De Pasithea brengt de sfeer uitstekend over. De dood (bas) sluipt dichterbij, het tot stof vergaan komt uit de piano. Blazers illustreren de chaos rond de dood. Het einde is stilte, absolute stilte. Deze weergever zet mijn brein aan tot beleving van muziek. Het contrast kan niet veel groter met de overgang van Brood naar klassieke zang in het werk “Apollo et Hyancinthus”, afkomstig uit een opera van Mozart. Hiermee verkrijg ik het gevoel op het toneel te kijken, met het orkest in de bak voor het podium, daarmee voor de solisten geplaatst in plaats van erachter. Het orkest staat op een lagere positie. Telkens staat de zangeres stil, terwijl de zanger zich beweegt over het podium.
Het Linn Super Audio Collection digitale bestand in 192kHz/24bit zorgt voor heel zuivere uithalen. Klassieke zang waarbij de stem in de kamer staat komt van eveneens van Linn Music en heet “Winterreise”. Daarop een piano die heel korte noten speelt, tonen die niet door willen klinken, alsof het een zangoefening is in plaats van een uitvoering. Zelf zou ik dit werk nooit kopen op cd of op een andere drager, ik snap wel waarom Hans mij dit laat beluisteren, de dynamiek verschillen en het gemak waarmee die overbrugd worden zijn opvallend. De piano speelt op zich maar een kleine rol in dit stuk.
Nog twee uitersten met raakvlakken in instrumenten, eerst het door John William gecomponeerde werk voor de film E.T., uitgevoerd door het Wiener Philharmoniker. Groot met zware basondertonen, breed in de ruimte, opvallende diepte wederom. Overal in het stereobeeld gebeurt wel iets, her en der duiken instrumenten of groepen instrumenten op, liefst in lagen opgebouwd. Het orkestrale gewicht dat gemaakt kan worden staat niet in verhouding tot de geringe afmeting van de woofer. Dat is niet eens te danken aan de actieve scheiding, al maakt die de grip op de woofer groter. Met gesloten ogen merk ik dat ik toch onwillekeurig de ogen achter de oogleden probeer te richten op waar in het stereobeeld iets bijzonders gebeurt, waar klanken opduiken, soms als delen naast elkaar gezet zodat je meebeweegt met hetgeen dat wordt uitgebeeld. Aan het einde neemt het ruimteschip in een crescendo E.T. mee naar huis en verdwijnt het geluid, slechts stilte achterlatend.
Tot slot zingt Lori Liebermann over “Hallie”, met begeleiding van het Matangi Quartet. Eerst stelt haar piano zich bescheiden en zachtjes op, met lang aangehouden noten. Het Matangi Quartet streelt de snaren op cello, percussie mengt zich daar later bij. Lori staat bijna levend op de voorgrond. Haar stem intens, intiem, zij neemt je mee in haar verhaal. Het is een prachtige afsluiting van een tweede middag luisteren. Het systeem zoals opgezet met Temporal Coherence producten blijft indruk op mij maken, want de natuurlijkheid en het gemak waarmee gespeeld wordt spreken boekdelen. Het is magisch hoe deze cd wordt weergegeven. Vooral als de strijkers het voortouw nemen, zich indrukwekkend vermengen na de zang, daarna weer alle ruimte geven aan de stem.
Respect voor actief
Na het recenseren van Temporal Coherence luidsprekers op locatie en het gebruiken van de versterkers thuis, steeds voor andere media dan HIFI.NL, is de overtuiging alleen maar gegroeid dat het merk zich uitsluitend bezighoudt met het op natuurlijke en eerlijke wijze weergeven van muziek. Bezig met het vervaardigen van op wiskundige berekeningen gebaseerde ontwerpen. Waarbij meten, niet te vergeten het op de juiste manier interpreteren van uitkomsten, minstens zo belangrijk is als luisteren.
Waarom het merk zo weinig aandacht krijgt is mij een raadsel, het verdient echt veel en veel beter. Laat u verleiden tot een luistersessie, in Huizen waar Hans woont of bij Cris Rutgers van Hepta in Westzaan. En laat u niet afschrikken door de uitvoerige theoretische onderbouwing die Hans kan geven, zet de oren vooral open voor muziek. Praat met Cris over de mogelijke uitvoering van de Pasithea weergevers, immers ze zijn bepaald niet klein van formaat. Kunnen dominant aanwezig zijn in de luisterruimte, reden genoeg om ze met lak en doekkleur optisch kleiner te laten lijken.
Begin desnoods met de Pasithea luidsprekers in passieve vorm, met eigen versterking of die van Temporal Coherence, voeg dan in een volgende stap het actieve filter toe en een tweede eindversterker. Actief geeft een extra dimensie aan de lage tonen en maakt ze nog wat strakker dan in het passieve ontwerp.
De Pasithea vraagt om ruimte om zich heen, laat zich niet verstoppen. De keerzijde van het formaat is het ontspannen kunnen genieten van uw favoriete muziek op een hoog kwaliteitsniveau, tegen een scherp concurrerende prijs. U hoeft slechts de ogen te sluiten om meegezogen te worden in de wereld van de muziek.
Temporal Coherence Pasithea passief
€ 4.495,- per paar | www.temporalcoherence.nl
Pasithea actief filter met houten front: € 995
Pasithea actief filter met aluminium front: € 1.295
