Review: Temporal Coherence Diamant

De naam Temporal Coherence zingt al een tijd rond in Nederland, maar ik kon niet eerder kennismaken met de actieve luidspreker systemen die het bedrijf maakt, wel met versterkers van hun hand, die overigens gelijk zijn aan die in het actieve systeem. De uitnodiging voor een luistersessie bij de fabrikant accepteerde ik gretig, gelukkig maar, want de luidsprekers naar mijn appartement verplaatsen zou een (b)rug te ver zijn. Zo kwam het dat ik op een vrijdagochtend met de bedenker van het systeem enige uren kon luisteren naar zijn creatie.

Het bedrijf Temporal Coherence is een samenwerking tussen de bedenker Hans van Maanen, ontwikkelaar Ron Eijling en muziekliefhebber Ton Nahuijsen. Dit driemanschap benadert muziekweergave op basis van natuurkunde, Hans van Maanen is van huis uit natuurkundige, zodat hun ontwerpen een duidelijk wetenschappelijke onderbouwing kennen. Het bedrijf heeft een filosofie die aan een aantal regels voldoet. Ten eerste is er het holistische concept, dat wil zeggen dat elektronica, weergevers en behuizing nooit afzonderlijk mogen worden gezien, slechts als een eenheid, waarbij de componenten volledig op elkaar zijn afgestemd. Tweede speerpunt is de afstraling die bij een Temporal Coherence luidspreker altijd rondom is, wat wordt bereikt door de units horizontaal te plaatsen en af te laten stralen op kegels.

Vervolgens komt het design aan de orde, het eindresultaat moet kunnen passen in een woonomgeving. Het minimaliseren van vervorming is een volgend aspect, waarbij meetbare vervorming ondergeschikt is aan hoorbare vervorming, de luidspreker is afgestemd op het menselijk gehoor en niet op meetresultaten. Meest belangrijk in het geheel is wellicht het timing aspect. Mensen horen niet op basis van frequenties zegt Hans van Maanen, maar op basis van tijd. Als bijvoorbeeld een piano of percussie-instrument niet tijdcorrect wordt weergegeven zal het nooit natuurlijk kunnen klinken. De eerste aanslag bepaalt voor een heel groot deel de klank van die instrumenten. Hoewel de basis voor het bedrijf al is gelegd in de jaren ’70 is het sinds zes jaar in een stroomversnelling geraakt omdat de drie partners inmiddels meer vrije tijd ter beschikking hebben voor Temporal Coherence zelf. Nog veel meer informatie over het bedrijf, de filosofie en de producten staat op de website van Temporal Coherence.

Temporal Coherence Diamant: Zevenkantige behuizing

Omdat Temporal Coherence zelf alleen de samenbouw van de luidsprekers en versterkers doet besteden zij de kastenbouw, het maken van kale printplaten en het bewerken van de metalen delen uit aan toeleveranciers in Nederland. Zoals aangegeven maakt Temporal Coherence elektronica en een tweetal actieve luidsprekersystemen, de Pyramide en dan de Diamant waar ik vandaag naar zal luisteren. Verder is er een stuurversterker met zes ingangen en twee variabele en één vaste uitgang, waarin het volume en de balans wordt geregeld met weerstandsbanken en relais. De eindversterker, die los geleverd kan worden, is exact gelijk aan die in de Pyramide en de Diamant. Ten slotte is er een hoofdtelefoonversterker leverbaar. De Diamant is het grootste systeem en is leverbaar vanaf 45.000 euro voor een stereo opstelling.

Het bodemgedeelte van de Diamant bevat de versterkers, zoals te zien is aan de koelribben aan de achterzijde. In het onderste gedeelte zit een 25cm woofer die horizontaal ligt en zijn geluid laat afstralen via een diamantvormig lichaam, die tegelijk de behuizing vormt voor de middentoon weergever. Die middentonen stralen tegen een ronde kegel de ruimte in, een kegel die aan de bovenzijde een gelijke vorm heeft, zodat de naar beneden gerichte tweeter daar tegenaan zijn geluid kwijt kan. De bovenzijde van de Diamant is een zevenkantige behuizing waarin de tweeter zijn plek gevonden heeft. De diverse delen zijn middels metalen assen met elkaar verbonden. De drivers zijn speciaal geselecteerd voor de Diamant en hebben zelden wijzingen ondergaan, al is de oorspronkelijke keramische tweeter inmiddels vervangen door een softdome. Met behulp van de diamant en de kegels wordt de luidspreker een rondstraler en zal zich bij benadering gedragen als een zuchtende bol, de meest ideale vorm volgens Temporal Coherence. Er bestaat geen sweetspot, geluid zal nooit aan de baffle blijven hangen en het directe en indirecte geluid zijn veel beter in balans. Vroeger bestonden er daadwerkelijk bollen die luidsprekers vormden, maar het toepassen van veel kleine drivers in die bollen bracht behoorlijke beperkingen met zich mee.

Luisteren naar de Temporal Coherence Diamant

Voor het aansturen van de units gebruikt men voor elke unit een eigen versterker, voor de woofer zelfs twee, die in brug geschakeld worden om het vermogen te verviervoudigen. Noodzakelijk omdat de Diamant tot 16Hz kan weergeven en de woofer daartoe via de compensatie, die door het elektronische filter wordt verzorgd, flink vermogen voor de kiezen krijgt. Het ontwerp van het systeem is grotendeels gebaseerd op computersimulaties om de basis te vormen. De uitgangen van de verschillende versterkers zien een haast Ohmse belasting omdat Zobel netwerken, parallel aan de luidsprekerunits, aan de uitgangen de fase van spanning en stroom gelijk houden. Heel belangrijk, want juist door faseverschuivingen raken versterkers soms van slag en al presteren ze op papier met een zuiver Ohmse belasting mogelijk heel goed, onder dynamische omstandigheden blijft er weinig van die prestaties over, weet ik uit de praktijk.

Temporal Coherence schenkt niet alleen aan de versterkerschakeling veel aandacht, maar minstens zoveel, of zelfs meer, aan de voedingen. Het drieweg wisselfilter werkt volledig in het analoge domein en bevat meer dan 100 transistoren, het is een soort van analoge computer die hard wired voorgeprogrammeerd is. Dat zou ook digitaal kunnen, maar Hans van Maanen zegt daarover dat digitaal altijd last heeft van het klokken van data, synchronisatie en afrondingsfouten. Werken met analoge filters heeft ook nadelen, maar die vallen in het niet ten opzichte van digitale problemen. Deze winst zit voornamelijk in het tijdgedrag. Het filter werkt zodanig dat fouten die verderop in de keten van filter-versterker-driver zullen ontstaan al aan de basis (dus in het filter) worden opgeheven. Ten opzichte van het middengebied kunnen de hoge en lage tonen worden versterkt of verzwakt middels regelaars op de achterzijde van de Diamant.

Temporal Coherence Diamant: Op tijd

Wij horen in tijd en minder in frequentie zegt Temporal Coherence. Alle informatie afkomstig van de weergever moet op tijd aankomen bij de luisteraar. De aanslag, de toon en het uitsterven van de toon. De versterker moet daarom zeer snel zijn en het uiteindelijke resultaat zal zijn dat zelfs een dynamische weergever klinkt als een elektrostaat in het middengebied. Ik krijg de kans om zelf te beoordelen of dat zo is met als eerste een a capella gezongen stuk van The Beatles, maar dan in zes stemmige zang van The King’s Singers. Het eerste dat direct opvalt, is de totale afwezigheid van een luidspreker in het stereobeeld.

Natuurlijk staan die er wel. Maar omdat de zangers geheel los komen ontstaat een zeer plastisch beeld waar ik altijd even aan moet wennen. Rondstralers gedragen zich anders dan de systemen waar de meesten van ons aan gewend zijn, een baffle met units onder elkaar. De Diamant moet ook vanwege dat rondstralen een meter of meer van de zijwanden verwijderd zijn. Als we vervolgen met een kwartet van mannen die zingen raak ik al meer en meer gewoon met de Diamant en kan inderdaad onderschrijven dat stemmen zo zuiver zijn dat ze uit een elektrostaat lijken te komen, maar dan niet uit een punt maar uit de ruimte.

Temporal Coherence Diamant: Concertzaal

Het vervolg is indrukwekkend. Een Stockfish opname van slagwerk geeft pauken weer die realistisch diep in het laag gaan, met een haast grenzeloos gemak en zeer dynamisch. Als daar meer percussie bijkomt, blijkt dat de aanslag van de trom inderdaad de werkelijkheid ultiem dicht weet te benaderen op de Diamant. Zinderend hoog is afkomstig van triangel. Ik zou de muziek niet kopen, maar het is wel een opname die het uiterste kan vergen van een weergaveketen. Minstens zo indrukwekkend is een orgelopname met muziek van Bach. Vergeet muren en plafond, dit gaat gewoon daarbuiten.

Laag is strak en gaat heel diep, maar het gaat vooral om de grootsheid, de afwezigheid van resonanties en de natuurlijkheid die de meeste indruk maken. Wie zich graag begeeft in kerken om naar orgel te luisteren zal een droom zien uitkomen met de Diamant in eigen huis. Meer klassiek in de vorm van orkestwerk gecomponeerd door Rimski-Korsakov, opgenomen op Reference Recordings. Het eerste dat je vergeet is dat er luidsprekers staan want het stereobeeld komt geweldig los in de ruimte. Het is zelfs zo dat ik luister met gesloten ogen en als ik die open realiseer ik mij pas dat er luidsprekers in de kamer staan.

Hun bestaan vergeet je eenvoudig door te luisteren naar wederom indrukwekkende pauken, of meer nog de natuurlijkheid en het gemak van weergeven van alle instrumenten. Volkomen stressvrij. Het Concertgebouw Orkest is te horen op een Polyhymnia opname. Met daarin veel ruimte informatie en strakke plaatsing van instrumenten. Weer op een natuurlijke manier neergezet, diep doorlopend naar achteren in het stereobeeld, soms komen solisten iets meer naar voren. Alle instrumenten zijn perfect te onderscheiden van elkaar, tegelijk vormen zij samen een blijvende harmonie. Ook met Klavierkonzerte Nos. 182 Totentanz op een oude DGG opname, waarin een concertvleugel met groot orkest speelt, blijf ik het gevoel houden in de concertzaal te zitten en steeds naar het podium te kijken.

De vleugel mag zeer zacht spelen, soms nauwelijks hoorbaar, om daarna weer vol uit te halen met het orkest. De dynamiek van de Diamant lijkt onbeperkt, wat mede te danken zal zijn aan de directe koppeling tussen versterker en units, zonder remmende scheidingsfilters in de signaalweg naar de speaker zoals bij niet-actieve systemen altijd het geval is.

Review: Temporal Coherence Diamant

Tot nu toe luisterde ik naar klassiek, kan de luidspreker ook presteren met popmuziek? Als eerste gaat: “Hell freezes over” van The Eagles in de sacd-speler van Denon. Het is een live concert, maar gezien de afstand tussen mij en de speakers krijg ik niet het idee dat ik omgeven ben door publiek, maar wel weer vrij dicht op het podium sta. Dat geeft een tegenstrijdig gevoel van “erbij zijn” en “op afstand blijven”. Op de weergave zelf is wederom niets aan te merken.

Puntig, snel, zodat de instrumenten die akoestisch zijn precies zo weerklinken. Zang is in alle gevallen perfect verstaanbaar, ook de tweede stemmen. We gaan verder met Pink Floyd, van “The final cut” spelen wij: Southampton Dock. Dat wordt een soort van klankschilderij met meeuwen en schepen, allemaal in de diepte geplaatst op de achtergrond, terwijl de zanger vooraan staat. Door het laag wat de speakers kunnen weergeven ontstaat dat de muziek wordt gedragen op een fundament en dat geeft rust en natuurlijkheid. Een blaffende hond laat zich ook de diepte horen. Zeer zachte geluidjes verdwijnen niet in de achtergrond, beneden fluisterniveau staan die net zo goed in het beeld als bij volle uitsturing op het mengpaneel. Het blijft steeds een raar gezicht om speakers te zien staan die je op het gehoor niet kunt waarnemen.

Ze verdwijnen telkens uit de hersens ongeacht de soort muziek of opname, iets waar de rondstraler bij uitstek meester in kan zijn. Bij de live opname van Dire Straits (“Alchemy”) zit ik veel meer tussen het publiek dan daarnet met The Eagles. Once upon a time in the West is een bij vlagen briljante opname op andere momenten juist heel rommelig. Dat samen geeft een intiem live gevoel. Ook laat de Dire Straits opname horen dat het systeem op hoog volume niveau kan spelen zonder beperkingen. Indrukken blijven ongeacht de muzieksoort eigenlijk gelijk: er is ruimte, natuurlijkheid, muziek wordt gedragen, speelt stress-loos en vooral met grenzeloos gemak.

Temporal Coherence Diamant: Tot slot

Als afsluiter gebruiken we Norah Jones cd “Come away with me” (waarop onder meer Don’t know why) die ik op veel systemen al gauw saai en snel vervelend vind, niet op dit systeem als bron de sacd. Ik beluister een prachtige intonatie van haar stem met de band netjes om haar heen opgesteld. Lekker soepel op een volumeniveau dat de werkelijkheid benaderen zal. Ze mag nog iets meer dichtbij komen, een kwestie van de bank meer naar voren zetten. Misschien is dit wel de keer dat ik Norah het beste heb gehoord in een huiskamer situatie. Een zo mooie afsluiting dat die straks in de auto in de oren zal blijven hangen. Jammer dat alleen een luisterimpressie mogelijk is, maar de systemen zijn echt te groot voor mijn luisterruimte.

Gezien de consistente indruk met alle muziek is dat niet erg. Het is overduidelijk, in de Diamant zit heel veel denkwerk en er zitten heel veel luisteruren in. Een demo aan huis bij Temporal Coherence (of bij Hepta in Zaanstad voor de losse versterkers) is op afspraak altijd mogelijk. Levering van de luidsprekers is direct aan de klant zonder tussenkomst van een dealer. Voor mij blijkt de holistische benadering een juiste keuze, het laten samenwerken van mechanica en elektronica als geheel resulteert in meer dan de som der delen. Temporal Coherence weet de beperkingen en afwijkingen afkomstig van de luidspreker units en de natuurwetten die gelden voor de behuizingen op te lossen met het eigen analoge filter en de eigen versterking, omdat de versterkers ontworpen zijn voor de units. Vermogen, noodzakelijk om 16Hz te halen, is met moderne transistorschakelingen geen probleem meer en ook dat aspect wordt volledig benut. Het blijft even wennen aan een weergever die rondstraalt, daarna is de weg terug naar een meer conventioneel systeem telkens weer een lastige opgave.

Prijs

Diamant 45.000 euro per paar in alle RAL kleuren. Optioneel fineer. Daarbij de opmerking dat de Diamant te veel vlakken heeft voor het optisch effect van fineerafwerking.