Hawk A18

Eindelijk is het zover: mijn eerste productbespreking voor Hifi.NL (en .BE!!!). Het heeft wat moeten duren, maar ja, we hebben nu eenmaal een veel te druk leven. En in al die tijd heeft zich in ons forum een erg verhitte (!) discussie kunnen ontwikkelen: Het uitsterven van Klasse A transistor versterkers.
Tijd om het goed te maken. Laat me berichten over een klasse A versterker. Een van eigen bodem dan nog wel: de Hawk / APN / Audio&Techniek A18.

Ik ken het ding al lang, eerst nog als de kleinere A15 bouwkit van Neerlands beste (met marge) audioblad, Audio & Techniek, later als de 2x20 Watt A18 versterker in kit of gebouwd geleverd door APN. Die A18 intrigeerde mij al een tijdje, maar toen ik enkele jaren geleden een APN product ging bespreken voor The Naked Truth, werd het door stom toeval de MP-DAC i.p.v. een van de versterkers. Oh, en intussen veranderde ook nog eens eens de merknaam in `Hawk`.

Klassenstrijd

Zoals gezegd heet de A18 een klasse A versterker te zijn. Wat is er zo bijzonder aan klasse A werking? In klasse A schakelen de versterkende elementen (transistoren of buizen) nooit uit. In klasse B of AB doen ze dat onder bepaalde omstandigheden, afhankelijk van de signaalsterkte, wel. En net dit schakelen veroorzaakt een soort vervorming dat zelfs niet met tegenkoppeling is weg te werken. Daarom kunnen klasse A´s theoretisch rustiger, beheerster klinken. Maar ze genereren ook een pak warmte, hun rendement is op zijn best slechts 50%: ten gevolge van het niet-schakelen vloeit er altijd een hoge stroom, de russtroom, door de halfgeleiders of buizen. Warmte moet afgevoerd worden, via grote en dure koelprofielen. En dat is dan ook ineens de reden voor de betrekkelijke zeldzaamheid van dit versterkertype. De meeste versterkers in de handel zijn klasse AB, vaak met hele lage ruststroom zodat ze vlak tegen klasse B aan werken. Maar soms vind je een pareltje met een instelling die klasse A gedrag waarborgt gedurende het grootste deel van de tijd.

Hawk A18

Intern

En wat is de A18? Wel, deze versterker heeft een handig schakelaartje (en bijhorend LEDje) waarmee je de ruststroom instelt. 200mA voor achtergrondmuziek, overeenstemmend met klasse AB gedrag en een kast die handwarm wordt. Niet slecht. 800mA ruststroom voor wat klasse A heet te zijn, voor kritischer luisteren. Maar wacht even. Via de wet van Ohm zien we dat 0.8 Ampere slechts 10W oplevert in 8 Ohm, niet de verwachte 20W. Dus toch eerder een hele warme AB dan een echte A. Geeft niet. Dit ding zal pas schakelen in zijn laatste 3dB, en als je zo luid denkt te moeten spelen ...

Wat valt er verder nog te vertellen? Het gaat om een bijzonder eenvoudig, maar vernuftig circuit met erg weinig transistoren, en helemaal zonder lus-tegenkoppeling, een unicum in transistorland. De versterker is DC-gekoppeld, met een mooi geimplementeerde DC-servo die onrechtstreeks ingrijpt op de ingangstrap. De transformator heeft dubbele secundaire wikkelingen, dus van de gelijkrichters af is alles dubbel-mono. Geen dure design-componenten, wel zorgvuldig uitgekozen industriele dingen.

Ontwerper John van der Sluis is - terecht - van mening dat gezond basisontwerp nog steeds primeert over exotische onderdeeltjes en modieuze merknamen.
Zoals gezegd is de versterker leverbaar als kit, met of zonder voeding en kast, of volledig afgewerkt. Daarnaast is er in samenwerking met kunstenaar Hendrik Ribot een mooiere versie van de A18 beschikbaar onder de merknaam Alouette.

De versterker aangeboden voor de test was Johns eigen demomodel, er viel dus niets meer te monteren. Door mijn ervaringen met de MP-DAC kan ik echter zeggen dat de Hawk kits niet al te moeilijk zijn, hoewel de meegeleverde PCBs soms lichte aanpassingen vereisen. Wie weet hoe te solderen kan ze bouwen in een of twee dagen, en zo is er dus geen enkele reden om de meerprijs voor een kant-en-klare versie te betalen.

Hawk A18

Luisteren

Uitpakken, inbouwen, aanzetten. Groen lampje brandt, klasse A dus. Dit gaat warm worden. CDtje in de Planet, even luisteren of alles OK is. Eerste drie minuten: lijkt nergens op. Dan begint het, het geluid wordt interessanter. Misschien toch maar even blijven zitten. Na een half uurtje voegt mijn echtgenote zich bij mij (een ex-muzikante met goede oren en een totaal gebrek aan interesse in het soort zwarte dozen die mij opwinden). Vanuit de keuken gehoord klinkt dit niet slecht, he?. Nog een kwartiertje verder wordt het: Als je wil mag je hem kopen. Hoe, die lelijke labobak??? Tuurlijk, en zwijg nu. Ogen dicht en luisteren dus.
Die avond werd het later dan voorzien ...

Het eerste nummer op Turf van Luka Bloom is genoeg om dit versterkertje te karakteriseren. Een rollend, strak laag, een warme stem iets voor de luidsprekers geplaatst, en een gitaar vol kleur, dynamiek, en leven, met een mooi evenwicht tussen snaren en klankkast. Verder geen spoor van irritante randjes en andere symptomen van vervorming. Vergeleken hiermee klonk de mijn eigen LFD plat en kunstmatig. (Overigens is die LFD een goede referentie: hij wordt nog steeds gemaakt en kost ongeveer evenveel als een A18 kit met kast. Het is een 50W klasse AB MOSFET versterker met tegenkoppeling.)

Mary Blacks Columbus klonk ook mooi. De percussie was altijd mooi te volgen in een ruimtelijk en stabiel beeld. Alleen de cello op het einde was nog wat licht. Hoewel, de zeldzame keren dat ik dit echt beter heb gehoord waren met Krell/Apogee en ME Geithain installaties. Luide uithalen van de stem gingen moeiteloos, zonder enige stress. Ook dat ligt niet voor de hand.

Monteverdi`s Mariavespers (J.E.Gardiner op Archiv) dan. Een prachtige opname in de prachtige San Marco te Venetie. Individuele stemmen kregen nu heel duidelijk elk een eigen karakter en positie. Vroeger klonk deze CD altijd spectaculair in hifi-zin, maar nu was het domweg reeler, met als grappig effect dat het me nu duidelijk werd hoe idioot het eigenlijk is de klank van een enorme kerk te willen weergeven in een kleine kamer. Ik wil maar zeggen: dit schreeuwt om een paar Quad ESL-989s in een middelgrote zaal.

Het levendige, kleurrijke en natuurlijke midden en het mooie laag van de A18 vielen telkens weer op. Waar de LFD in het laag wat controle miste, deed de Hawk het net erg goed, met veel definitie en detail. Qua niveau zat het ook goed, behalve het diepste laag dat wat terughoudend leek (daarover straks meer). Voor het overige rolden de bastonen gewoon uit de elektrostaten. Even wennen, gewoon als ik was aan een meer amorf gerommel. Het hoog was initieel net niet van hetzelfde kaliber als het midden, hoewel minstens even goed als dat van de LFD. Het klonk nog steeds wat transistor-achtig. Qua klankbalans waren de meeste CDs en platen dik in orde, maar met sommige vond ik het toch nog iets te dun naar mijn smaak.

Nu is mijn Argo niet bepaald de beste voorversterker ter wereld, en er rees het vermoeden dat dit nu wel eens de zwakste schakel kon zijn. Snel even een Trichord Orca geleend (de feitelijke opvolger van de Argo HR), en inderdaad: het hoog werd fijnzinniger en vloeiend, en van enige koelheid kon er absoluut geen sprake meer zijn. Integendeel: het geluid was nu echt aan de warme kant, met een vol, rond en dieper laag. Ruimtelijke afbeelding ging nu echt goed, met mooie breedte en diepte, en dus werd het weer een avondje echt genieten.

Qua dynamiek was de A18 OK. Niet super-goed, maar dat was te verwachten met een kleine 20W en een niet echt gevoelige luidspreker. Opnieuw: de LFD deed het echt niet beter, en binnen de grenzen van zijn vermogen komt de A18 heel solide en onverstoorbaar over. En hoewel het hier om een versterker zonder tegenkoppeling gaat, met theoretisch hogere vervorming dus, wijst het mooie open en heldere middengebied net op een subjectief heel lager vervorming, zonder daarbij klinisch te worden.

Zelfs in klasse AB stand was het geluid heel erg goed. De LFD werd nog steeds moeiteloos overtroffen, en hoogstens was alles wat minder rustig dan in de A stand (of beeld ik mij dat in?). Ideaal voor dagelijks gebruik en voor weergave van DVDtjes en videos. Maar denk erom, als je serieus wil luisteren is een uurtje opwarmtijd na het omzetten van de schakelaar wel nuttig!

Hawk A18

Compatibiliteit

Vroeger had ik een Quad 306. Hoewel naar huidige hifi-normen waarschijnlijk hopeloos (wie bepaalt eigenlijk hoe iets moet klinken? En moeten wij het daarmee eens zijn?), was het wel een van de zeldzame toestellen die met hoorbaar gemak de oude elektrostaten konden aandrijven. Dat laatste kon ik van vele gerenommeerde - en duurdere - concurrenten niet altijd zeggen. De A18 speelt met net hetzelfde gemak als die 306, en trekt zich absoluut niets aan van de nukken van de ESL-57. Onvoorwaardelijke stabiliteit is dan ook een absolute vereiste voor de Hawk-ontwerpers.

Na deze schitterende prestaties met de Quad elektrostaten heb ik de A18 ook even aan mijn Magnepans gehangen. Dat ging minder goed. Vergeleken met de krachtiger LFD-versterker was het geluidsbeeld nog wel verfijnder, weer met een mooi-doortekend laag, maar klonk het allemaal ook weer wat ijler en dunner. Misschien toch geen versterker voor echt lage impedanties. Maar laat me het verdict even uitstellen: de Magnepans stonden niet ideaal opgesteld, en ik zal proberen de A18 nog eens aan de tand te voelen met een conventionele dynamische luidspreker. Je hoort het nog wel.

Praktisch was deze versterker een droom. We hebben vermoedelijk geen al te zuiver lichtnet hier, en vele transformatoren in huis brommen er dan ook op los. De A18 niet. Er was geen ruis te horen, geen storingen van de koelkast en thermostaat, geen in- of uitschakelploppen, en zelfs niets bij het omschakelen tussen klasse A en AB! Echt indrukwekkend. Ik hoop dat dit niet alleen zo is met het demomodel, maar met alle productie- en kit-A18s.

Tot slot

Het zal intussen duidelijk zijn dat ik heel erg gecharmeerd ben van de A18. Aangesloten op een paar passende luidsprekers is de Hawk een heel muzikale versterker voor een alleszins redelijke prijs. Maar laat dit laatste je niet op een dwaalspoor brengen: hij verdient een erg goede voorversterker, en die zal zelden echt goedkoop zijn. Wat natuurlijk de vraag oproept: hoe zou Hawks eigen P12 buizenvoortrap klinken?

Prijzen

Hawk A18 kit, zonder kast, 1 jaar garantie: EU560
Hawk A18 kit, met kast, 1 jaar garantie: EU860
Hawk A18 gebouwd en getest, 3 jaar garantie: EU1260

Beste Werner,

Hartelijk bedankt voor dit uitstekende commentaar, we zijn er heel blij mee. Een paar dingen moeten wel op een rij worden gezet. Ten eerste is daar de Europese regelgeving die verhindert dat het Euro keurmerk vermeld mag worden op apparatuur die continu meer dan 25 Watt uit het lichtnet betrekt. Dat heeft te maken met de netvervuiling die ontstaat door de toegepaste gelijkrichters. De A-18 werd vooraf gegaan door een A-10 in 1986, een A-15 in 1990 en als laatste dan de A-18 in 1996. Het bijzondere van de laatste versie is dat er slechts vier transistoren (per kanaal) voor de spanningsversterking zorgen. Als je nog eens naar een versterker kijkt tel dan die transistoren even! En dan de vervorming. In de A-18 ontstaat maximaal 1% totale harmonische vervorming inclusief ruis en brom. Van die 1% is meer dan 90% tweede harmonische! En als je met een spectrum analyzer gaat meten blijft er aan derde en overige harmonischen slechts 0,01% maximaal over. Zoals je wellicht weet zijn oneven harmonischen veel storender voor het gehoor, zelfs als dat heel lage percentages zijn. Een geheel andere kwestie is natuurlijk de vervorming bij dynamische signalen, zoals muziek. Maar die discussie voert hier wat te ver. Misschien is het nog interessant te weten dat de A-18 gedurende 1 milliseconde omstreeks 80 Ampere kan leveren. Maar toegegeven dat kan te weinig zijn voor (full range) magnetostaten.

John van der Sluis