In de zomer van 2020 bracht ik een bezoek aan Stassen in Tegelen. Geen winkel, maar een chique ingericht hifi Palazzo in de stijl van Versailles. Er zijn talloze luisterruimtes en een theater waar ook live-muziek en andere evenementen plaats kunnen vinden. Het Palazzo kent dan ook een internationale klantenkring en alle artikelen zijn doorgaans direct leverbaar. Tijdens die HiVisit werden al vervolgafspraken gemaakt, want Audio Note UK zou overvliegen om een demonstratie te geven van nieuwe producten. Vandaag, een kleine twee jaar later, zijn we daarom terug in Tegelen. Het laat zich raden wat de oorzaak is geweest van deze vertraging. 

Het kennisniveau bij Stassen is hoog. In de hoedanigheid van Edwin Maas (foto onder) is er iemand in huis die technisch onderlegd is. Hij modificeert een in Duitsland aangekocht luidsprekersysteem met eigen ontwikkelde filters. Het eindresultaat is zeer goed en er zijn al veel sets verkocht. Edwin wist deze keer te melden dat er recent nog verbeteringen zijn aangebracht. In die zin alleszins een welkome vertraging.

Audio Note UK

Tijdens dit bezoek lag het accent op de nieuwe apparatuur van Audio Note UK. Audio Note UK ontwerpt en bouwt versterkers, dacs, cd-loopwerken, cd-spelers en platenspelers. Daarnaast leveren ze ook onderdelen voor zelfbouwers van buizenapparatuur. Een sinds 2004 met Audio Note samenwerkend bedrijf is ANK, de Audio Note Kit Company. Ze brengen kits op de markt volgens de ontwerp-uitgangspunten van Audio Note, en gebruiken daarbij ook de onderdelen van de Engelse fabrikant.

Audio Note UK is opgericht door Peter Qvortrup en heeft geen banden met Kondo in Japan. De nieuwe producten van Audio Note werden bij Stassen gedemonstreerd voor een select gezelschap van uitgenodigde klanten. Vanuit HIFI.NL / HIFI.BE gaat het om een bedrijfsbezoek. Het is dus geen formele review van de producten, maar er volgt wel een luisterimpressie. Ook kregen we de gelegenheid om in gesprek te gaan met Chief Developer Darko Greguras; het resulterende vind je verderop in dit artikel.

Nieuwe producten

De Meishu Tonmeister is een nieuwe integrated versterker, gebaseerd op 300b buizen. Het idee was om het circuit zo simpel mogelijk te houden en elk component te perfectioneren. Er is dan ook een enkele voedingstrafo, een enkele 5U4 gelijkrichter en een enkele choke. Onderdelen, zoals de condensatoren en transformatoren, zijn allemaal in huis gemaakt. De uitgangstrafo’s kunnen daardoor zeer goed gematcht worden.

De input en driver stage wordt gevormd door een 12AU7 en 5687. Die sturen een interstage-transformator aan. Een vergelijkbare architectuur als in de ONGAKU. Die nieuwe opzet vormt het grootste verschil met de oorspronkelijke Meishu. De uitgangstrafo’s werden ontwikkeld door Andy Grove. Volgens Audio Note heeft deze nieuwe versterker de muzikaliteit, de midrange en de tonale kleuren van de oorspronkelijke Meishu, maar wel met een betere definitie en dynamiek.

Cobra

De Cobra is een nieuwe integrated amplifier met per kanaal een tweetal EL34 buizen. Deze werken in klasse-A push pull. De uitgangstrafo’s zijn bij Audio Note UK ontwikkeld en zijn dubbele C-core exemplaren. Er zijn drie analoge rca-ingangen en een drietal digitale ingangen (coax, usb en optical). De converter is gebaseerd op de Philips TDA1543 dac chip. Die is 16bit. Er kunnen signalen aangeboden worden tot 24bit/176.4kHz (coax), 24-bit/96kHz (optical) en 16bit/48kHz over usb. Maar, alle aangeboden signalen worden omgezet naar 16bit. Deze versterker komt met een remote control voor volume, ingangs-selectie en mute.

CDT five

Audio Note UK blijft trouw aan de Red Book CD. Zij vinden dat dit nog steeds het beste digitale formaat is. Ze zijn van mening dat er uit dit formaat nog steeds meer resolutie en kwaliteit kan worden gehaald. Audio Note UK heeft daarmee zeker een punt. Cd klinkt in principe beter dan streaming. Dat komt omdat er met een 16-bit signaal op een cd niet is gerommeld. Het probleem met streaming heeft minder met de hele overdracht te maken, maar vooral met de geleverde kwaliteit van de streaming sites. Die comprimeren bijvoorbeeld de digitale code of zetten deze om in een lagere resolutie. Er zijn wel initiatieven bij streaming sites om onbewerkte digitale code uit te gaan zenden. Audio Note zet ook vraagtekens bij high resolution bronnen. Wel, het is razend moeilijk om het verschil tussen Redbook en hogere digitale formaten waar te nemen. Maar, op de beste audiosystemen in de wereld kun je, na langdurige oefening, wel enige kwaliteitsverschillen waarnemen.

In ieder geval is de CDT five ontwikkeld vanuit een muzikale insteek en minder vanuit technische specificaties. Er is een Philips CD Pro2LF toploader op een geveerd subchassis. Het loopwerk heeft een op buizen gebaseerde digitale uitgang en de gelijkrichting is ook gebaseerd op buizen. Alles is zilver bedraad en de condensatoren zijn Black Gates. Audio Note zet in op de rca single ended digitale 75 Ohm uitgang. Er is wel een xlr balanced uitgang, maar die is niet aangesloten. Die kan eventueel op basis van klantwensen geactiveerd worden. De Audio Note vertegenwoordiging wees op het fraaie koperen chassis waarin het loopwerk is bevestigd. Het loopwerk is snaar-aangedreven. Er is hier geluisterd naar een prototype.

DAC 5

De DAC 5 voldoet, voor de AN-kenners, aan de Level 5 criteria, net als de andere hier besproken apparatuur. Hier is ook weer gekeken naar geluidsmatige criteria en minder naar technische specificaties. Audio Note vindt dat hogere oversampling, noise shaping, re-clocking of jitter reduction allemaal haaks staan op de kritische time domain eisen van een signaal. Het basisidee daarachter is dat muziek uit een tijdcontinuüm bestaat. Dat wordt door bovenstaande technieken doorbroken. Manipulatie kan het signaal nooit herstellen naar de oorspronkelijke  samenhang tussen tijd, frequentie en amplitude.

Audio Note gebruikt dus geen oversampling, jitter reduction, noise shaping of re-clocking. Het enige dat ze doen is de data stream her-formatteren zodat de converter de inkomende data stream correct kan interpoleren. De DAC 5 heeft overigens geen converter chip aan boord. Er is een board met weerstanden, dus het is een discreet opgebouwde ladder-dac. Dat sluit aan bij de huidige terugkeer van de ladder-dac in veel converters. Weer een nieuwe mode dus. Het filteren gebeurt in het analoge domein. Je behoudt dan een goede breedbandige phase-frequency en een dynamisch coherent gedrag.

TT Three

De TT Three is een draaitafel met een licht plateau van Lexaan. Volgens Audio Note heb je dan geen energy storage zoals bij high mass plateaus. Het plateau wordt aangedreven door drie motoren. De snelheid wordt geregeld en synchroon gehouden door een master control unit die een vaste frequentie produceert. Hierdoor ontstaat stabiliteit en een hoge aandrijfkracht. Op het armboard passen alleen de eigen 9-inch AN tone arms. AN is van mening dat andere tone arms inferieur zijn en dat je die niet moet faciliteren. Op het subchassis passen een drietal toon armen. Bij de toepassing van een enkele toon arm bevatten de andere suspension towers een gewicht die ieder het equivalent zijn van de gecombineerde cartridge-armmassa. Tussen de suspension towers is daardoor dus een evenwicht. 

Interview Darko Greguras

Darko Greguras is Chief Developer bij Audio Note. Onderstaand een interview tijdens het bezoek aan Stassen.

Hoe verloopt het development proces?
Het idee komt van verschillende kanten. Van de organisatie die in huis is, We kijken naar het grotere geheel en altijd op langere termijn. De ontwikkeling van de ladder dac kostte zeven jaar, maar als we iets doen, gaat dat op de beste manier. We denken niet aan tijd, maar aan kwaliteit. We hebben hier hele hoge standaarden en gaan niet uit van druk van buitenaf.

Concepten?
Daarmee starten we. Een idee over wat we willen bereiken. We kijken dan ook naar de ervaringen die we in het verleden hadden met zo’n product. Wat weten we daar al van? Het is een story based approach vanuit vroegere ervaringen en kennis. Er zijn niet vaak nieuwe bouwblokken. We breiden de bestaande blokken uit, afhankelijk van wat we willen bereiken. We doen dan wetenschappelijk werk, voeren een computersimulatie uit, een wiskundige modellering en een prototype om te luisteren. Soms bouwen we wel vijf prototypen. Voor kabels vaak wel twintig stuks. We leren daar veel van en gaan terug naar de essentie van zo’n proces. Het neemt wel veel tijd in beslag. We komen dus niet ieder jaar met nieuwe modellen. Sommigen daarvan staan al twintig jaar in de markt. We veranderen niets en dat geeft die producten een hoge blijvende waarde.

Kun je echt betere buizenversterkers bouwen?
Laten we starten met de uitgangstransformatoren. Er zijn verschillen in de opbouw van de core en de gebruikte materialen. Dat heeft allemaal een groot gevolg voor het geluid. Ook de samenhang tussen de transformatoren en andere componenten is belangrijk. Als we opschalen in levels, worden er andere materialen gebruikt in de trafo’s en een andere opbouw. Het is daarmee redelijk voorspelbaar hoe de kwaliteit verhoogd kan worden door de levels heen. Met hetzelfde basisontwerp kun je dan schalen in de kwaliteit.

Het geheim van de trafo’s uit het verleden is de zuiverheid van het ijzer?
Klopt. We kijken dan ook waar we de basismaterialen kopen en er is ook een heat treatment. Je kunt daarmee het ijzer ‘relaxen’. Het is allemaal niet makkelijk, maar we hebben bedrijven in Japan die core-material verkopen. Ze zijn ook erg goed in de heat treatments. Dat is een nauwgezet proces waarbij de details zeer belangrijk zijn. De meeste fabrikanten doen dat niet. Er is natuurlijk ook momenteel een gebrek aan materialen. Dat maakt het duur en tijdsintensief. Maar onze leveranciers zijn stabiel en we hebben een enorme voorraad materialen op de fabriek. We hebben lang geleden enorme investeringen gedaan in ruwe materialen. Als je namelijk steeds van leverancier wisselt, betekent dat ook een verandering in het geluid. Dat willen we niet.

Een nieuwe ladder dac en een nieuwe draaitafel?
De draaitafel is nu twee jaar in productie. Het is een erg populair en succesvol product.  Het is een drie-motor ontwerp en we doen zaken met Papst. Ze hebben een motoropzet gemaakt specifiek voor ons. Het materiaal voor het plateau en de suspension is ontworpen op maximale samenhang. Er mag namelijk maar een minimale opslag van energie zijn. Een licht plateau met een high torque aandrijfsysteem is hier het geheim. De motoren lopen allemaal exact in sync. Anders werkt het natuurlijk niet goed. Het duurde achtien maanden om die afstemming tussen de motoren in orde te krijgen. Het is van veel factoren afhankelijk en zeker ook van onderdelen met een heel nauwe tolerantie.

Met de ladder dac investeren we momenteel in weerstanden en hoe we alles kunnen optimaliseren om in productie te gaan. Tantaalweerstanden bieden enorme premiums. De voordelen van zulke componenten in het analoge domein gelden ook in het digitale domein. 

De ladder dac is al een oud principe met voordelen?
Het heeft inderdaad voordelen. Inplaats van een IC kun je bouwen met allemaal discrete componenten. Daarmee kun je veel precieser inzoomen op de interne structuur van zo’n schakeling. Daarom kunnen we verantwoordelijk zijn voor de hele signal flow. Van de ingang tot de analoge uitgang van zo’n dac.

We hebben ook alle invloed op het pcb-design. De breedte van de verbindingen en de capaciteit en inductie van die verbindingen. We hebben veel prototypes gebouwd om te bepalen wat belangrijk is voor het geluid. We gebruiken 1% resistors en feed forward error correction.

Wie luistert naar die prototypen en wie neemt een eindbeslissing?
Het is feitelijk mijn werk. De klanten verwachten een zeer hoge standaard. We maken combinaties van onderdelen die echt goed en harmonieus samenwerken. We gebruiken een ‘tonmeister-strategy’. We hebben groepen met onderdelen. We luisteren naar wat de beste combinatie is en de beste harmonische resultaten oplevert. In de meeste gevallen kunnen we dat op basis van simulatie al voorspellen, voordat we gaan bouwen.

In een computer kun je de complete schakeling simuleren?
Dat doen we. De rising, de time, de power supplies en alles wordt nauwkeurig afgewogen. Eerst wetenschappelijk en daarna gaan we denken aan onderdelen  De design stage in software komt op de eerste plaats. Anders wordt het erg lastig om iets te ontwerpen.

Jij bent uit de techniek, maar beoordelen vergt veel luistervaardigheden?
Je hebt inderdaad veel ervaring nodig op dit gebied. Het komt door jarenlang te luisteren. Het komt niet zomaar even aanzetten. We gebruiken de ‘comparison by contrast method’. We kunnen niet tunen op basis van een enkele plaat. We moeten veel draaien om een contrast te maken met verschillende opnames.

Hoe beter de apparatuur is, hoe beter het kan contrasteren (=verschillen maken) tussen verschillende opnames. Hoe meer verschil we krijgen, hoe beter een systeem of component is.

Vergelijk je met apparatuur van andere fabrikanten?
Nee. We hebben onze eigen principes in huis. We leren van onze eigen producten. We denken ook dat we geen competitie hebben in dit segment. Er is ook niemand die zo’n effort steekt in bijvoorbeeld condensatoren. We maken zelf alle foil capacitors. Tinfoil en zilver en koper gewonden. We werken dus niet met off-the-shelf parts. Noem het design in the absolute sense.

Tot slot: luisteren!

Bij Stassen werden een tweetal sets opgebouwd. Een set met de TT Three en de Meishu Phono 300b. De andere set met de Cobra met het CDT two/II loopwerk en de Dac 5. Beide sets werken met Audio Note luidsprekers. Naar goed gebruik helemaal in de hoeken opgesteld.  Met Edwin Maas en enkele andere bezoekers ontstond een discussie over de typische plaatsing van de Audio Note luidsprekers. Er werd vervolgens wat geschoven met die weergevers. Nu is alles uiteraard afhankelijk van de akoestiek en de vorm van de luisterruimte, maar Edwin kon overtuigend aantonen welke positie van de luidsprekers specifieke consequenties heeft voor de tonale balans en de ruimtelijkheid. Het werd duidelijk dat de opstelling in de hoeken het beste laag biedt en ook de beste ruimtelijke presentatie. In beide sets was het typerende Audio Note-geluid terug te vinden. Neutraal, ruimtelijk, met een enorme dynamiek (lees: schrikbarend), met potentieel enorme spl’s en erg realistisch klinkend.

Het geluid is erg schoon en de focussering is voortreffelijk. Audio Note geeft zelf aan dat de plaatsing in de hoeken een positieve invloed heeft op de laagweergave. De AN-K luidspreker is relatief klein en heeft een -6dB punt rond 50Hz. Zo’n luidspreker profiteert met betrekking tot het laag zeker van een positie in de hoek.

Consumenten kijken wel eens met vraagtekens naar de relatief klassieke schoenendoos-achtige vormgeving van de AN luidsprekers. De verwachting is dat zo’n brede baffle problemen geeft met de ruimtelijkheid. Maar, de AN luidsprekers kunnen een buitengewoon ruimtelijk en open geluidsbeeld presenteren. Er is een theorie die aangeeft dat brede baffles ook specifieke voordelen bieden. Hetgeluidsbeeld van zo’n AN set staat voor je neus en is net zo vrij, aanwezig, dynamisch en ruimte-innemend als live-geluid. Audio Note systemen zijn dan ook gericht op de groep muziekliefhebbers die een zo realistisch en live like geluid willen. Bij Stassen in Tegelen is de expertise in huis om dat overtuigend te kunnen demonstreren. | www.stassen.nl