Betere luidsprekers bouw je alleen nog maar vanuit wetenschappelijke inzichten. Wetenschap wordt binnen de consumentenaudio op grotere schaal vooral toegepast in digitaal en in luidsprekertechnologie. Neem bijvoorbeeld Revel. Achter deze luidsprekers staat de volledige wetenschappelijke ervaring en innovatie van Harman.
Het is een soort patroon in de audiowereld dat er in elk decennium apparatuur van zeer hoge kwaliteit beschikbaar is en dat de consument vervolgens opgescheept wordt met van alles dat een mindere geluidskwaliteit heeft. Gepromoot door gewetenloze marketeers met andere belangen dan geluidskwaliteit. Van open reel gingen we naar de cassette. Van cd naar mp3. Nu gaan we van mooie luidsprekers naar hoofdtelefoons en draadloze oplossingen. Er zijn ook al platenspelers met een digitale uitgang (sic) en streaming is de laatste aanval op gewoon goede cd-kwaliteit en het afspelen van hi-res files. MQA lijkt leuk, maar beschikt weer over een compressie-algoritme. Dat alles in een tijd dat de kwaliteit van opnames feitelijk enorm toegenomen is en de meest waanzinnige muziek wordt gemaakt. De compact disc vanaf een topklasse cd-speler klinkt beter dan (netwerk) streaming oplossingen.
Loop eens een kerk binnen
Het bezig zijn met erg kostbare audioapparatuur kan inspirerend zijn en de reviews daarvan zijn een reden dat u dit blad leest. De autobladen verkopen ook niet als het alleen om platte middenklassers als een Clio, Kia, Focus of Astra gaat. Maar net zomin als u een Lamborghini of BMW kunt rijden voor wat ie waard is, lukt dat ook niet met kostbare audioapparatuur. Het is erg moeilijk om de toegevoegde waarde van dure apparatuur daadwerkelijk te beleven. Het is een vak en bij de bouw van zo’n systeem moet er een doel zijn. Bezitters van een audioset zijn haast continue bezig met ‘verbeteren’. Als je dan vraagt wat er anders moet en wat er aan het bestaande systeem ontbreekt, dan blijft het stil. Een set bouwen met kostbare apparatuur vraagt om een plan, om enorm veel ervaring en om een zeer duidelijk concept over wat zo’n systeem dan moet doen. Wie dat niet snapt eindigt met een puinhoop… Daarvan getuigen de vele systemen die ondergetekende aan mocht horen. Omdat veel betaalbare audiocomponenten tegenwoordig kwalitatief zeer goed zijn, is het mogelijk om audiosystemen te bouwen voor lage investeringen.
Het is dus niet altijd nodig om zeer kostbare apparatuur te kopen. Het geheim? Investeer het grootste deel van het budget in luidsprekers en versterkers die een sublieme match vormen. Investeer een navenant deel in de akoestiek. Stel vervolgens de set goed op. Dat is gratis als je het zelf kunt, maar zonder ervaring is het veel beter om een speciaalzaak in te schakelen. Die komen doorgaans in een korte tijd tot resultaten die voor de gemiddelde audiofiel of muziekliefhebber niet weggelegd zijn. Het gaat dan niet om gratis service, maar het is vaak onderdeel van de aankoop van een systeem. Investeer dan vervolgens in een bron. Met de bron schaal je op in geluidskwaliteit. Van mp3 naar 1/2-inch analoge stereo tape. Je hoort van elke bron dan altijd de maximale kwaliteit. De rest van alle audio ‘baloney’ en ‘twaddle’ is relatief onbelangrijk, maar er is ook bij betaalbare systemen een stukje ervaring en kennis nodig. Kies dus een dealer en wees erg kritisch bij deze selectie. Voor de rest helpt het om eens te gaan luisteren naar onversterkte muziekinstrumenten.
Via Wikipedia komt u erachter hoe u een Fender, saxofoon, accordeon en snaredrum visueel kunt herkennen. Loop eens een kerk binnen. Luister naar het orgel en denk aan D.C. Lewis (1970 Mijn Gebed). Luister naar een straatorgel, hier in Amsterdam. Maak in een muziekwinkel eens kennis met een cello, een drumkit, een Yamaha concertvleugel of een Redgate doubletop. Afgelopen voorjaar luisterde ondergetekende naar een originele dixieland streetband (New Orleans). Die enorme directe energie en power moet uit een stel luidsprekers kunnen komen. Sla in ieder geval al die geluiden op in uw geheugen en gebruik ze als referentie bij het samenstellen van een set. Om een idee te geven: Je kunt voor een bedrag rondom pakweg 4000 euro systemen bouwen die iedereen omver doen vallen van verbazing. Het spijkerharde bewijs hiervan is onder andere waar te nemen in de luisterruimte van Reference Sounds in Amstelveen. Hier kun je horen wat een betaalbare set en ook een onbetaalbare set doen in een optimale akoestische omgeving op basis van een ideale opstelling van de luidsprekers. Michael Huigen (in cursief) is eigenaar van Reference Sounds en belicht hieronder het merk Revel.
Waar komt Revel vandaan?
Revel is een luidsprekermerk dat al lang bestaat. Het is eind jaren negentig op de markt gezet door Sydney Harman. Die hebben de beste elektronica in de vorm van Mark Levinson en de ambitie was om dan ook de beste luidsprekers in de wereld te gaan maken. Maar, hoe ga je dan bepalen of dat de beste luidsprekers in de wereld zijn? In ieder geval was dat de basis van Revel. Enerzijds een meetinstrument om Levinson te kunnen toetsen. Anderzijds een product waar enorm veel wetenschap en kennis ingestoken is. De vraag is wanneer weergave goed is. Wanneer ervaart de luisteraar dat als goed? Voor Revel betekent dat een lineaire frequentieweergave zonder gekke pieken of dalen, maar dat is niet zo heel lastig om te bereiken met de huidige drivers. Maar Revel heeft zich, na veel onderzoek, gericht op een uniform afstraalgedrag. Niet rondom 30 graden op de horizontale as, zoals de meeste luidsprekerfabrikanten dat doen, maar veel breder. Onderzoek wees uit dat de luisteraar thuis geconfronteerd wordt met een optelsom van het directe en indirecte (gereflecteerde) geluid. Die reflecties domineren de klank van de luidspreker. Je luistert namelijk, via die reflecties, voor een deel naar het off-axis gedrag van de luidspreker. Als die afwijkt van het on-axis gedrag heb je per definitie al een vervormde klank. Via computersimulatie weet Revel wat de response zal zijn op de luisterpositie in een realistische luisteromgeving. Ze noemen dat de power response (= verschil tussen direct en indirect geluid). Veel luidsprekers laten op het overgangspunt tussen de midrange en de tweeter een enorme dip zien in de power response. De luidspreker klinkt dan minder coherent en dus minder echt. Revel gebruikt een zogenaamde waveguide om de dispersie van de tweeter te controleren en aan te passen aan de midrange in het crossover gebied. Normaal gesproken is er in de buurt van 3000 Hz een dip in de afstraling. Revel probeert die dip dus te voorkomen. Als de dip ontbreekt, wordt het beeld op de zitpositie veel completer.'
Wie de verdere technologie achter de Revel luidsprekers wil bestuderen kan The science of audio lezen (a series of lectures by Floyd E. Toole, Ph.D. Vice President Acoustical Engineering Harman International Industries, Inc)
Is Revel nu betaalbaarder?
'De start in 1997 was met de kostbare Ultima-serie. De Concerta 2 is nu de meest betaalbare serie. De M16 is de bookshelf. Voor 1100 euro per set is de aanname dat er gecombineerd gaat worden met bepaalde elektronica en dus eenvoudig aanstuurbaar moet zijn. De F35 en F36 zijn eveneens ontworpen om met een eenvoudige versterker tot topprestaties te kunnen komen.'
Rendement?
'Ja, dat is relatief hoog. De F35 heeft een tweeter en drie identieke midlaag drivers. Ze werken in het laag parallel. Je hebt dus extreem veel membraanoppervlak. Bij het ontwerpen van een luidspreker moet je de drivers aanpassen aan de driver met het laagste rendement. De woofer bepaalt doorgaans het rendement en de tweeter moet geknepen worden. Door meerdere woofers parallel te zetten heb je dus een hoger rendement. Maar, als je zomaar drivers parallel schakelt, dan bereikt het totaal hele lage waarden voor de impedantie en is niet meer aanstuurbaar met een kleine versterker. De Revel-drivers hebben standaard een hogere impedantie voor de spreekspoel. Als je parallel schakelt houd je een hogere spreekspoelweerstand over en de luidspreker kan dan aangestuurd worden door een relatief kleine versterker. De totale impedantie blijft dus bijzonder versterkervriendelijk. Met zo’n versterker kan de luidspreker dan toch heel veel energie leveren.'
'Het optimaliseren van het afstraalgedrag zie je door de hele lijn terug. Bij de duurdere modellen natuurlijk nog verder geperfectioneerd. De crossovers beschikken over hoge orde wisselfilters. Buiten de stopband wordt dus weinig energie doorgelaten en daardoor is de luidspreker hoog belastbaar en is er weinig compressie. De tweeter is altijd gekoppeld aan een waveguide. Revel test dat met de Spin-o-rama. De luidspreker wordt daarmee in een dode ruimte op 72 punten gemeten op zowel de horizontale als de vertikale as. De Spin-o-rama draait de luidspreker steeds ongeveer 10 graden en dan wordt een nieuwe meting gedaan. De metingen moeten dan een natuurlijk verval in hoge frequenties laten zien (bundelingsgedrag), zonder gekke sprongen of dalen. De invloed van de kastconstructie, afstraalgedrag per driver en de interactie tussen het crossover en de drivers kunnen zo perfect in kaart worden gebracht en worden geoptimaliseerd. De membranen zijn van aluminium of keramiek composiet (duurdere lijnen). Tweeters zijn van aluminium, magnesium of beryllium.'
Hoe beoordeel je dan of je de beste luidsprekers hebt gemaakt?
'Revel beschikt over een blind listening room in Northridge (door ondergetekende bezocht). De luidsprekers zijn hier niet zichtbaar en pneumatische plateaus kunnen de luidsprekersets zeer snel wisselen en in steeds dezelfde positie brengen. Met een iPad kan een set gekozen worden. De wisseling is binnen drie tellen, zodat ervaringen niet verdwijnen uit het geheugen van de luisteraar. Het kan zo ingericht worden dat je als luisteraar niet meer weet naar welke luidspreker je luistert. Iedereen kan een voorkeur kenbaar maken. Er wordt geluisterd door mensen van Harman, maar ook door studenten van een nabijgelegen college. Pas als de resultaten unaniem zijn, dan kan er een winnaar aangewezen worden die dan in productie gaat. Volledig blind dus waarmee voorkeuren, bewust of onbewust, effectief buiten worden gesloten.'
Fascinerend dat die selectie deels ook gebeurt door een publiek dat niet audiofiel is.
'Ja, maar iedereen herkent iets als zijnde ‘echt’. Als je spraak weergeeft via een luidspreker, dan herkent iemand of dat echt is. Revel is dus sterk in coherentie en natuurlijkheid. Maar, dat hele team van Kevin Voecks, Sean Olive, Floyd Toole en Mark Glazier, dat zijn natuurlijk legendes. Mensen die tientallen publicaties hebben geschreven en volledig bezig zijn vanuit wetenschap.'
'Die hele opzet van het blinde luisteren in Northridge is natuurlijk een sublieme manier om te komen tot resultaten. In een blinde luistertest ga je volledig voor de bijl. Het maakt een einde aan allerlei verschillen die mensen denken te horen tussen versterkers, luidsprekers en accessoires, gebaseerd op vage percepties, voorkeuren, kennisgebrek en emoties. Degenen die het beste door zo’n test komen en het meest waardevol voor Harman, zijn luisteraars die onbevooroordeeld zijn, zoals studenten, schoonmoeders en haast iedereen die je van de straat trekt. De andere categorie zijn de zeer ervaren professionele luisteraars. Allemaal personen die ogenblikkelijk horen of iets natuurlijk en realistisch klinkt.;
Die wetenschappelijke benadering, zoals de genoemde ontwikkelaars bij Harman die toepassen en ook bij enkele andere fabrikanten, is de enige manier om goede producten te maken. We hebben niet voor niets theoretische kennis en wetenschap?
'Klopt. Het ideaal van de perfecte luidspreker komt daarmee erg dichtbij. Ook de meetresultaten zijn erg goed. Revel publiceert die ook gewoon, in tegenstelling tot veel andere fabrikanten. De concepten zijn door alle lijnen hetzelfde. Er is alleen verschil in de toepassing van materialen. De Concerta-serie heeft een iets eenvoudiger kastconstructie en de conussen zijn van aluminium. Maar, zelfs met de voordeliger series luister je niet naar een compleet ander product. Ze zijn dynamisch, snel en direct. Dat maakt deze luidsprekers best wel eens wat confronterend. Maar, Revels zijn gewoon lineair. Het zijn geen equalizers die tonen tegenhouden of juist versterken. Sommige opnames kunnen dus confronterend zijn.'
Ja, maar dat is dus gewoon de realiteit. Op het moment dat je in een studio werkt en de band staat op een afstand van 4 tot 6 meter, dan is dat gewoon wat je hoort. Wel eens een operazangeres in het echt gehoord? Realistische klanken en dynamics zijn kennelijk voor veel hifi-luisteraars moeilijk. Die willen een geluid op afstand. Van achter een gordijn. Wel eens op 5 meter afstand van de Dutch Swing College Band gestaan of het Metropole Orkest? Dat is live-muziek. The real thing en dat moet een luidsprekerset voor het voetlicht kunnen brengen.
'Revel doet dat erg goed, zeker gezien het prijskaartje. Het is echt geen heel groot verschil met systemen die veelvouden kosten. Het klopt gewoon.'
Je moet je echt afvragen welke verschillen er zijn tussen deze door jou samengestelde sets en systemen die veel duurder zijn. Tuurlijk, je hebt vaak dieper laag, rust, autoriteit en wellicht een nog verdergaand powerful beeld, soms toenemende verfijning en natuurlijkheid, een breder klankpallet en de illusie van een grotere stage. Heel specifieke eigenschappen kunnen, als je het goed doet, verder ontwikkeld zijn. Maar, feitelijk zijn die verschillen niet dramatisch groot. Dat komt omdat goed samengestelde betaalbare systemen al een enorm niveau kunnen hebben. Maar, sommige hele dure hifi-componenten, in handen van personen met zeer veel kennis en ervaring, kunnen wel degelijk de lat nog hoger leggen.
'Ja, als iets goed is, dan is het gewoon goed.'
Ik heb heel veel dure systemen gehoord, waarvan je binnen tien seconden kunt aangeven wat er allemaal niet klopt. Vaak samengesteld door personen die denken dat de gekozen mix van vooral dure componenten tot resultaten leidt. Deze Revel-systemen doen misschien niet alles, maar wat ze doen, klopt gewoon. Sterker nog: als je dit resultaat thuis zou kunnen evenaren, dan heb je een wereldperformance.
Wat wil je commercieel met deze lijn?
'Mensen die op dit prijsniveau iets zoeken daarmee in contact brengen. Je haalt hiermee zoveel luidspreker in huis dat je er enorm blij van kunt worden. Dus veel mensen bereiken, maar ook veel dealers enthousiasmeren. Om duidelijk te maken dat Revel luidsprekers niet zomaar een product zijn. Straks luisteren we naar de wat grotere modellen. Dat levert weer iets meer verfijning en rust op. Er is dus een mooi pad naar de Performa’s en de Performa Berrylium (M126Be).'
Luisteren
Zoals inmiddels al duidelijk gemaakt is, is het luisteren bij Reference Sounds een ‘mindblowing experience’. Michael Huigen is iemand, behorend bij een handjevol personen in ons land, die echt een set kan samenstellen, plaatsen en demonstreren. Er werd gespeeld met de nieuwe Ayre Acoustics EX-8 geïntegreerde versterker. Weliswaar iets duurder dan veel versterkers waar de Revels zonder problemen mee tot grote prestaties kunnen komen, maar zonder meer een van de allerbeste versterkers die je voor dit geld kunt kopen.
De drie beluisterde sets zijn terug te vinden onderaan dit artikel. Even los van de toename van kwaliteiten die de overgangen van monitors naar vloerstaanders en de overgang naar de duurdere Revel-series lieten horen, bleef het karakter van het geluidsbeeld identiek over de beluisterde exemplaren heen. Zelfs de kleinste Revel M16 liet zo’n spectaculair geluid horen dat de vraag was hoe het eigenlijk nog beter zou kunnen. Denk dan even aan het laag, de spectaculaire stage, de dynamics, die extreem fraaie realistische presentatie, alsof de band voor je neus staat, en de sublieme detaillering. De F35 en F206 voegden alleen maar toe, gingen uiteraard wat dieper en toonden verdere verfijning en detaillering.
Epiloog
Deze luisterervaring bij Reference Sounds leert een aantal dingen. Wie totale controle heeft over de match tussen de luidsprekers en versterkers, de akoestiek en de plaatsing kan komen tot onwaarschijnlijke prestatieniveaus. Ook voor een relatief bescheiden investering. Met alle respect voor de inrichting van de Reference Sounds luisterruimte, maar de aanpassing van de akoestiek heeft daar geen tonnen gekost. De ruimte aldaar is door Reference Sounds zelf ontworpen en gebouwd. Die ervaring in akoestisch ontwerp en bouw kan dit bedrijf ook voor klanten inzetten. Dat betekent dat u thuis ook voor acceptabele investeringen veel kunt laten doen met de akoestiek. De juiste plaatsing van luidsprekers is zelfs helemaal gratis. Revel luidsprekers zijn ontwikkeld vanuit de hele ervaring van de Harman groep en in handen van een wetenschappelijk team dat precies weet waar ze mee bezig is. Die kwaliteit komt terug in de producten. Revel is het verstandige alternatief voor heel veel grote merken die niet altijd en niet met elk model zo’n prijs-kwaliteitverhouding halen.
De ervaring bij Reference Sounds leert ook dat spectaculaire audioprestaties niet altijd afhankelijk zijn van fikse investeringen. De audiomarkt is de afgelopen tien jaar voor een deel veranderd in een door marketing gedreven emotiemarkt. Op het moment dat producten nauwelijks van elkaar verschillen, gaat er gespeeld worden op emotie. Zelfs belastingaanslagen en wc-rollen worden straks emotieproducten. De eerste natuurlijk al een tijdje. De HIGH END in München is tegenwoordig een showcase van onder andere duurbetaalde onzin. Draaitafels van 120K die objectief gezien nauwelijks beter presteren dan een SME, Transrotor, betere Rega, Elac of Pro-Ject. Aan de andere kant zijn er weer producten waar een hogere prijs volledig verklaarbaar is.
Floyd Toole zegt daar het volgende over in een van zijn technische papers: ‘Note that price sometimes has nothing to do with sound quality. There may be material value to justify the high price, a sexy appearance, or just a lot of hype. This is the audio business, and reason and the laws of physics seem not to be universally applicable’.
U kunt zelf, op afspraak, gaan luisteren bij Reference Sounds. Wat u dan bestelt, wordt geleverd door de dealer. U ervaart daar wat betaalbare systemen kunnen doen en hoe geluidsweergave hoort te zijn. Een spectaculaire ervaring die te weinig terugkomt bij winkeliers en op audioshows.
Beluisterde apparatuur
Versterker: Ayre Acoustics EX-8 Full options, geluisterd via de network aansluiting via ROON
Bekabeling: Transparent Cable
1e set uit de Concerta 2 serie
Set Revel M16 in wit op stands
M16 € 1098,- set
Stands M16 sets € 349,- set
2e set uit de Concerta 2 serie
Set Revel F35 vloerstaanders in zwart
F35 € 1998,- set
3e set uit de Performa 3 serie
Set Revel F206 vloerstaanders in wit
F206 € 3998,- set
Importeur: Reference Sounds
Zijdelweg 19, 1187 ZM Amstelveen
Tel: 06-12033280
E-mail: info@referencesounds.nl
www.referencesounds.nl
