Onderzoeker (en per 1 december Bijzonder hoogleraar Muziekcognitie) Henkjan Honing (1959) had ook muzikant kunnen worden. Maar hij ruilde zijn instrumenten in voor het gereedschap van de wetenschap. Met als doel te ontdekken hoe mensen naar muziek luisteren.

Als tiener draaide Honing met zijn broers op zolder vaak platen. Aanvankelijk klassiek, later ook jazz en funk. “We probeerden te ontdekken wat een bepaalde passage zo ontroerend of energiek maakte”, blikt hij terug. “Dan plaatsten we de naald terug. En nog eens. Om vervolgens het stuk na te spelen in de hoop hetzelfde effect te bereiken. Die fascinatie dreef me halverwege de jaren tachtig de wetenschap in. Muziek werd toen nog als een soort letterenstudie benaderd, waarin bijna alles draaide om de partituur. Ik wilde weten hoe het luisteren naar muziek werkt en ben gaan pionieren met ‘luisterende’ computers, zelfgebouwde apparaten en methoden uit de psychologie en informatica.”

 

Leek als expert
Honing werkt als universitair hoofddocent Muziekcognitie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Eind vorig jaar publiceerde hij een toegankelijk geschreven boek over de huidige inzichten in het waarnemen van muziek. Als veelzeggende titel koos hij Iedereen is muzikaal. “Je hoort mensen vaak zeggen dat ze totaal geen talent voor muziek hebben. Ze bedoelen dan dat ze niet goed kunnen spelen of zingen. Als je doorvraagt, blijken ze echter allerlei muzikale voorkeuren te hebben en bepaalde opnames mooi, intrigerend of juist saai te vinden. Ze horen zelfs dat de ene muzikant beter speelt dan de andere. De doorsnee luisteraar is dus muzikaler dan hij denkt!”

Recent onderzoek toonde aan dat leken bij het luisteren nauwelijks onderdoen voor experts. Zolang ze maar vertrouwde muziek horen en taken krijgen voorgelegd waar geen training voor nodig is, nuanceert Honing. “Een rockliefhebber is dan net zo gevoelig voor timing als een professionele rockmuzikant, en zelfs beter dan bijvoorbeeld een pianist die alleen klassiek luistert.”

Spel der verwachting
Muziek waarnemen is volgens de Amsterdamse onderzoeker geen passieve bezigheid. Integendeel. “Uit studies blijkt dat luisteren iets actiefs is. Je hoort ritme, timing en melodie niet als afzonderlijke noten, maar als een muzikaal geheel. Ervaring speelt hierin een grote rol. Leek of expert, iedereen bouwt door te luisteren kennis op over de harmonische structuur van muziek. Je gebruikt die kennis automatisch om een verwachting te creëren over hoe de muziek verder zal gaan - alsof je het nummer zelf maakt. Juist in het wel of niet waarmaken van die anticipatie ligt een deel van de magie besloten. Een goede componist of muzikant weet dan ook hoe hij met die verwachting kan spelen.”



Als voorbeeld noemt Honing de jazzimprovisatie. “Dit klinkt vaak als chaos, tot je het achterliggende akkoordenschema doorkrijgt. Dan begrijp je ineens hoe muzikanten aan het variëren zijn met ritme en melodie. Het is natuurlijk wel handig als je het originele nummer kent. In de jaren zestig grepen veel jazzmusici terug op musicalhits uit de jaren dertig en veertig. Die kent bijna niemand meer, vandaar dat bijvoorbeeld mijn broer, saxofonist Yuri, zich laat inspireren door artiesten als Sting, Björk en David Bowie. Dat maakt jazz veel toegankelijker.” 

Hitmachine
Muziekcognitie is een relatief jonge discipline binnen de wetenschap. Er is nog veel kennis te ontginnen, bijvoorbeeld over de precieze manier waarop muziek herinneringen en emoties losmaakt. Toch zou Henkjan Honing, althans in theorie, software kunnen ontwerpen die mooie muziek schrijft. “Geen wereldhits, maar nummers die voor ieder persoon de juiste ingrediënten bevatten”, relativeert hij. “Onderzoek heeft namelijk uitgewezen dat de meeste luisteraars tot op de noot nauwkeurig kunnen aangeven waar ze precies kippenvel van krijgen. Daar kun je een algemeen patroon uit destilleren met de akkoorden, timing, toonhoogte en melodieveranderingen die hen het meest aanspreken. Of ik nog van muziek kan genieten nu ik beter weet hoe het werkt? Na zo’n vijfentwintig jaar onderzoek is mijn fascinatie alleen maar gegroeid.”

• Woensdag 1 december zal Henkjan Honing, benoemd tot Bijzonder hoogleraar Muziekcognitie, zijn hoogleraarsambt openlijk aanvaarden door het uitspreken van de rede `De ongeletterde luisteraar`. Alle aanwezigen ontvangen na afloop de volledige tekst van de inaugurele rede. Alle belangstellenden zijn welkom. 16u, Aula, Universiteit van Amsterdam, Singel 411.
• www.iedereenismuzikaal.nl