Grimm Audio LS1: Schone kunst in luidsprekerbouw

Als vier individualistische geesten de handen ineen slaan en samen vanuit opgedane ervaring een weergavesysteem gaan bouwen, dan kun je iets bijzonders verwachten. Grimm Audio is een bedrijf dat is opgericht door Eelco Grimm, ervaren in studio-omgevingen, Guido Tent, bekend van onder meer zijn D/A converters, Bruno Putzeys van Hypex en Mola Mola en Peter van Willenswaard, die alles weet van analoge circuits zoals voedingen. Samen hebben ze bovendien een overlappende kennis en jaren en jaren ervaring met zowel professionele audio als huiskamer-Hifi. Ontsproten aan hun brein en aan de tekentafel is de LS1 2-weg luidspreker die, indien uitgebreid met een set LS1s subwoofers, een echte 3-weg wordt. Een eigenzinnig ontwerp dat qua uiterlijk vooral bij de dames in de smaak valt en waar de meeste heren even aan moeten wennen.

De LS1 is een actieve luidspreker met de nadruk op digitale bronnen, waar compromisloos is gewerkt om de meest vervormingsvrije en neutrale luidspreker op de markt te zetten, zonder uit het oog te verliezen dat het bij weergeven niet gaat om techniek maar om muziek. Daarbij moet de luidspreker zodanig te plaatsen zijn, dat de invloed van de ruimte minimaal is en daarmee de toepasbaarheid groot. Met als enig doel: het creëren van een geloofwaardige illusie dat de bron aanwezig is in een doorsnee luisterruimte. Door toepassing van slimme digitale en moderne analoge technieken is de LS1 is een typisch voorbeeld van "vorm volgt functie" geworden, zonder in extremen te vervallen.

Guido Tent van Grimm Audio en Wim Weijers van Waudio komen samen de luidsprekers afleveren en opstellen. Omdat ze in delen worden geleverd en assemblage pas bij mij boven zal plaatsvinden, lopen we heel wat keren de zeven, halve trappen op en neer. Eenmaal klaar en opgesteld is het Guido die een aantal voorbeelden geeft van de doordachte constructie. Het is allemaal begonnen met de bijna vierkante en ondiepe kast. Ingegeven door de luidsprekerbouw van vroeger, toen geluid belangrijker was dan design. Immers, een brede kast geeft een directieve afstraling tot aan relatief lage frequenties. Hierdoor ontstaan er minder reflecties via de zijwanden. De halfronde profielen, waartussen de behuizing van de LS1 is gemonteerd, voorkomen diffractie aan de randen. Om het afstraalgedrag van de tweeter te optimaliseren is ook onder de tweeter een halfronde buis gemonteerd. De ondiepe kast heeft een eerste staande golf rond de 2500 Hertz, ruim boven de wisselfrequentie tussen woofer en tweeter, zodat de naar achter gerichte energie van de woofer geen kastkleuring geeft. De kast is bovendien met echte wol gedempt. De tweeter hangt op oorhoogte, voor studiogebruik is een hogere versie beschikbaar. Wie harder wil kunnen spelen dan met de LS1 2-weg mogelijk is (het volume wordt uiteindelijk beperkt door de uitslagen van de woofer) kan op de voet een subwoofer plaatsen. Deze kijkt naar boven maar dat is niet relevant, gezien de grotere golflengten. In de subwoofer vinden we een 400 Watt Hypex versterker om de sub aan het werk te krijgen. Voor de tweeter en de midwoofer zijn er twee 120 Watt Ncore versterker van Hypex in de zuil aanwezig. Het signaal gaat voor het bij de versterkers komt eerst door een DSP (digital signal processor) om alle aspecten die mechanisch of fysiek niet op te lossen zijn, middels de elektronica te verbeteren. Denk aan fasefouten, onregelmatigheden in het frequentieverloop (tussen 30Hz en 20kHz recht binnen 1dB, 20Hz -3dB) en afstraalgedrag. Na deze behandeling in het digitale domein, worden de frequenties gescheiden voor de eindversterkers met, eveneens digitale, 4e orde filters.

Daarbij is in de software te kiezen voor 2-weg of 3-weg. In dat laatste geval moet de subwoofer aanwezig zijn. Elke versterker ontvangt dus alleen het signaal dat past bij de luidspreker-unit. Uiteraard moet het signaal inmiddels wel zijn omgezet van digitaal naar analoog en daarom zijn er ook drie D/A-converters per kanaal ingebouwd. Om de converters optimaal synchroon te laten werken gebruikt Grimm Audio een afgeleide van hun eigen CC1 word clock voor studio toepassingen. In het geval u de LS1 met een analoge bron wilt gebruiken, zal dus het signaal eerst intern worden omgezet van analoog naar digitaal, vervolgens de DSP passeren om weer naar analoog terug te keren en door de versterkers te lopen. Dat is een omweg, maar die omweg wordt ruimschoots goedgemaakt door de optimalisatie van het signaal alvorens het de luidsprekers verlaat. De plaatsing van de luidsprekers is vrij ongebruikelijk, namelijk ongeveer 2,5 meter uit elkaar en dan 45 graden ingedraaid. Op die manier ligt het kruispunt van de speakers vóór de luisteraar en zit hij 15 graden off-axis. Precies waar de LS1 voor ontworpen is. Dat geeft twee voordelen: ten eerste hebben de luidsprekers veel minder last van reflecties van de zijwanden en ten tweede is er nauwelijks sprake van een sweetspot. Dat is zowel thuis als in de studio belangrijk. Iedereen op de 3-zits bank kan in gelijke mate genieten en de technicus kan in de studio van links naar rechts bewegen achter zijn mengtafel zonder verandering van het stereobeeld. Met elke set LS1 luidsprekers wordt een control unit meegeleverd, die voorziet in extra digitale ingangen en waarmee het volume kan worden geregeld, inclusief het volume van een eventueel analoog signaal. Ook hoort bij de set een USB unit, zodat muziek direct vanuit een computer weer te geven is. Bovendien zijn via de USB interface aanpassingen te maken in de LS1, middels bijgeleverde software. Denk aan de mate van indraaien (30 of 45 graden), de links-rechts keuze, maximaal volume, wel of geen subwoofer, verloop als een grote luidspreker of als een kleine basreflex (speciaal voor de studio), firmware updates en tegenwoordig ook een soort loudness voor wie altijd zachtjes speelt. Tot slot mag niet onvermeld blijven dat Grimm Audio een handboek meelevert waarin de speakers beschreven zijn, hoe op te stellen, in te stellen, te gebruiken etc. Nu eens niet een flodderig stapeltje papier, maar een echt verhelderend boek met vele kleurenfoto’s. 

Om met de Grimm Audio LS1 te werken is slechts één digitale of analoge bron genoeg, die rechtstreeks kan worden aangesloten. Als digitale bron kies ik een NAD M50 digitale speler met M52 opslag. Daarnaast laat ik een gedateerd Rotel-loopwerk spelen, dat door de firma Waudio op de laatste stand der techniek is gebracht. Voor het analoge deel maak ik gebruik van een Transrotor/SME/Transfiguration-combinatie met H.A.T. phonovoorversterker. Omdat de H.A.T. geen gebalanceerde uitgang heeft, loopt het signaal eerst door een Audia Strumento lijnversterker heen. Hoewel, met een speciale kabel kunnen ongebalanceerde bronnen prima direct worden aangesloten. Alle kabels zijn van Grimm Audio en horen bij het systeem, met uitzondering van een paar 3 meter lange Grimm TPM interlinks voor analoge weergave en diverse zware AudioQuest netsnoeren. Geen losse versterkers, geen losse D/A- of A/D-converter, geen word clock. Alle benodigde elektronica zit immers in de speakers zelf.

Neutraliteit

Wat je ook speelt over de LS1 actieve luidsprekers van Grimm Audio, er is één eigenschap die keer op keer in gedachten komt en dat is neutraliteit. De Grimm is ontzettend precies en vrij van vervorming over het gehele frequentiebereik. In gelijke mate scoort de LS1 punten op het gebied van transparantie. Er zijn maar weinig luidsprekers te bedenken die Stacey Kent zo zuiver neerzetten en zo intens elk detail van haar prachtig opgenomen CD Raconte-moi naar voren weten te halen, zonder te vervallen in een puur technische en analytische weergave. Tegelijk heb ik de afgelopen weken wel minder emotie gevoeld dan ik met andere luidsprekers weet op te wekken. De heerlijke stem van Stacey kan mij op dit moment echter zeer bekoren en mogelijk is dat te danken aan de kwaliteit van de dame en van die van haar band, in combinatie met de opnamekwaliteit. Want wat mij zeker is opgevallen, is hoeveel slechte opnames zijn uitgebracht door deze en gene. De Grimm LS1 zal genadeloos aantonen waar de steken zijn gevallen in het stereobeeld, in zuiverheid, vervorming, opgeblazen laag of verzint u zelf nog maar de nodige narigheden. In die zin is de LS1 een prachtig stuk gereedschap waar de opnametechnicus in de studio alleen maar plezier van zal hebben. Converting Vegetarians is een CD van het duo Infected Mushroom en daarvan kies ik Avratz. Pure elektronische muziek met diep laag, prikkelend hoog en tintelend middengebied. Dat laag gaat via de subs van de LS1 heel erg diep met een forse slagkracht. Daarbij blijft definitie behouden en gaat het laag geen eigen leven leiden door los te komen van de hogere registers. Slagwerk staat er fraai bovenop gepositioneerd, zij het minder breed dan diverse conventionele luidsprekers tot nu toe hebben bereikt in deze ruimte. Het geluid blijft als een muur tussen de luidsprekers staan, breed, hoog en diep, maar altijd binnen die grenzen. Wat ongetwijfeld te maken heeft met de speciale opstelling die reflecties op de zijwanden probeert te voorkomen. Binnen dat stereobeeld komt wederom elk detail vrij met een verbazingwekkend gemak.

Van geweld naar tedere Nocturnes van Chopin, gespeeld door François Chaplin in een HD opnamekwaliteit. Wat ik enorm kan waarderen en waar ik met de name de kwaliteit van de gebruikte digitaal/analoog-converters in denk te herkennen, is het feit dat de hogere noten perfect op hun plaats blijven staan in het stereobeeld, zonder uit te waaieren over de gehele breedte. Terwijl de lage tonen dat juist wel doen. Precies zoals een vleugel zich in werkelijkheid gedraagt. Het lijkt zo eenvoudig om dat te realiseren, maar heel wat D/A-converters maken het geheel breed en weten niet te differentiëren op dat gebied. Waar de Grimm voor mij persoonlijk afhaakt is toch in de emotionele sfeer. Daar zou ik nog steeds graag wat meer geraakt worden en meegenomen in de muziek. Goed, ik geef het toe, ik mis misschien wel harmonische vervorming, normaliter opgewekt in conventionele halfgeleiders en/of buizen. Precies wat een goed paar oren opmerkte tijdens een bezoek aan de luisterruimte. Wij zijn zo gewend geraakt aan vervorming dat het ontbreken ervan als vreemd wordt ervaren. Als ik een vergelijking mag maken: schoon, fris en zuiver bronwater ervaren wij als smakeloos na het drinken van frisdrank. Terwijl we, als we niets anders gewend waren geweest dan de smaak van bronwater, frisdrank zouden ervaren als een mierzoete en plakkerige substantie. Ik zou de Grimm wel eens willen beluisteren als de PWM versterkers vervangen worden door buizen of klasse A transistors. In die zin blijf ik voor mijzelf de ouderwetse klasse A versterkers verkiezen boven PWM weergavetechniek zoals die te vinden is in de Grimm oplossing. Vergelijk de Grimm versterking met Devialet, NAD M2, Hypex, Pink Faun en consorten, die steunen op vormen van PCM/PWM, waar ik mijn heil nog steeds liever zoek bij Audia, Pass, PrimaLuna of Manley, die nog traditioneel bouwen met de componenten van vandaag. Van een iets andere orde, maar wel in het verlengde, is het mooie Be Careful, It’s My Heart van Holly Cole. Dit keer heb ik het werkje gedraaid vanaf een Flac-file en vanaf LP; in beide gevallen geeft het eenzelfde indruk. Rijk aan detail, goed in de ruimte geplaatst, vol stemnuances en onmiskenbaar Holly Cole. Echter in beide gevallen mis ik nèt die vorm van emotie die tranen in mijn ogen kan brengen. Ze is in de kamer, staat voor mijn neus, ik kan haar haast aanraken, maar ze houdt afstand en zingt dit keer niet speciaal voor mij, maar in het algemeen. Of ik daaraan op de lange duur kan wennen, waag ik te betwijfelen. Dat heeft meer met mijn smaak en voorkeur voor muziekbeleving te maken dan met de kwaliteit van de weergaveketen. 

Terug naar de muziek. Janine Jansen speelt werken van onder meer Debussy op haar CD Beau Soir. Haar gedreven vioolspel met zoveel nuances weergeven is slechts voorbehouden aan een selecte groep luidsprekers van topkwaliteit. De Grimm mag zich van mij daartoe rekenen. Zó zuiver en zó transparant, dat elke noot omgeven is met een aureool. De zachtst gespeelde toon is net zo indringend en aandachttrekkend aanwezig als het gedeelte van de partituur waarin kracht wordt gevraagd. De dynamiek, die zo ruim aanwezig is op de Decca-opname, vormt geen moment een belemmering voor de LS1, sterker nog, het volgen van de dynamiek heeft een moeiteloosheid die alleen te evenaren is door Janine thuis uit te nodigen voor een privé-concert. Al bladerend door de muziekcollectie die met een App zo gemakkelijk te benaderen is op de NAD netwerkspeler, kom ik langs een oude demo-CD van het damestrio Velvet, dat waarschijnlijk allang niet meer samen is. De opnames zijn gemaakt in een eenvoudige studioruimte en daar komt de kracht van de Grimm gelijk weer mee naar voren. Waar andere luidsprekers het idee van de ruimte geven, zet de Grimm de ruimte gewoon voor je neus neer. Met alle openheid voor stem, piano en contrabas. Heel puur, haast rauw, ongekend zuiver en fris. Prachtig in één woord en een lust voor het oor. Mochten tegenstanders van streaming audio nu in de rij staan om trappelend van ongeduld hun gelijk te halen dat een FLAC-file nooit een CD kan benaderen. Helaas moet ik diegenen teleurstellen. Van Waudio eigenaar Wim Weijers kreeg ik een loopwerk te leen, dat met Tentlabs materialen zwaar is gemodificeerd. Dat loopwerk speelt werk van bijvoorbeeld Jacintha "anders" af dan de NAD M50, maar niet beter of slechter. En weet daarmee die door mij zo gewenste emotie evenmin op te wekken.

Los van het bovenstaande speelt ook de luisterruimte een rol. Tijdens de viering van het 10-jarig bestaan van Grimm Audio op de High End Show 2014 in München kregen wij ruimschoots de tijd om naar de opgestelde LS1 te luisteren. Waar thuis de overdracht van emotie beter zou kunnen, hadden we daar op de show helemaal geen last van. Sterker nog, in de veel grotere ruimte die al snel vol begon te lopen met luisteraars, bewees de LS1 een volwaardig systeem te zijn dat met gemak op een fors volume kon draaien zonder een krimp te geven. De vanuit een computer gespeelde muziek had ons behoorlijk in de greep en liefst waren wij veel langer gebleven dan de tijd ons toeliet. Voorgeschoteld werd zowel klassiek als popmuziek, naast lichte jazz, waarin wij de transparantie van het systeem herkenden. Met in de directe nabijheid complete systemen die qua prijs in de tonnen lopen, staat de Grimm met een Hollandse nuchterheid te presteren, waardoor heel wat fabrikanten liever even de andere kant opkijken.

Analoog of digitaal

Niet iedere koper van een set Grimm Audio LS1 luidsprekers zal volledig digitaal werken en daarom vinden we in elke luidspreker een analoge ingang. Voor mij betekent het dat ik platen kan blijven draaien en dat kan zelfs zonder analoge lijnversterker als u een phonovoorversterker bezit die een gebalanceerde uitgang heeft of verloopkabels. Ik moet wel via mijn lijnversterker werken, maar zet de ingang zonder volumeregeling direct door naar de LS1. Een oude opname van The Academy of St. Martin-in-the-Fields laat mij genieten van de Brandenburgse Concerten van Bach. Net als bij digitaal blijft vooral de transparantie intens aanwezig, welke gepaard gaat met een geweldige detailweergave die ik zelden zo mocht beluisteren. Elk instrument heeft een plaats, maar dat niet alleen, elk detail van dat instrument draagt bij aan de beleving. De subwoofers rommelen de rumble uit de groef tussen de tracks. Gelukkig op een beheerste manier. Dynamiek is rijk aanwezig en als er al een neiging tot scherpte zit in de violen, dan komt dat voort uit de opname die minstens 40 jaar geleden is gemaakt. Dat de muziek op enige afstand van de luisteraar blijft, werkt mee aan de beleving van het aanwezig zijn in de concertzaal. Heel breed gaat het stereobeeld niet, het blijft tussen de luidsprekers staan, precies zoals eerder het geval was met de digitale bronnen. Van oud naar nieuw, van klassiek naar de softe jazz van Diana Krall. Haar 's Wonderful glijdt op een lieflijke manier de kamer in. Met wat meer emotie dan de digitale bronnen konden waarmaken. Dus ook hier blijkt nog steeds dat vinyl onverslaanbaar is. Ware het niet dat een beschadiging op de plaat ook laat horen dat het medium aan een slijtage onderhevig is die digitaal niet kent. Want omdat de Grimm niets weg wil laten, wordt tevens narigheid met verve door de luisterruimte gestrooid. Halverwege de tijd dat Bach is opgenomen en Diana Krall haar wonderful leven bezong genoten wij van Brothers In Arms, opnieuw uitgebracht op een Best of Dire Straits verzamel-LP in 2005. Muziek die door veel audiofielen van het eerste uur bij uitstek geschikt wordt geacht voor het beoordelen van apparatuur vanwege de uitstekende opnamekwaliteit. Terecht, zo blijkt weer eens op de LS1 als de gitaar van Knopfler door de kamer jankt en het slagwerk tikt met een precisie van een Zwitsers uurwerk. 

IF, THEN, ELSE zijn drie woorden uit de programmeer taal Basic waar ik ineens aan moet denken. ALS u de Grimm Audio LS1 gaat aanschaffen, kunt u er van verzekerd zijn dat u een zeer hoogstaand product in huis haalt, dat goed genoeg is om als "gereedschap" in te zetten in een opnamestudio, maar sinds kort tevens zijn weg weet te vinden naar de (meest) kritische muziekliefhebber thuis. DAN hebt u ineens de beschikking over een paar drieweg systemen met per kanaal drie eindversterkers, drie D/A-converters, elektronische geregelde crossovers in DSP, een A/D-converter, een hoogwaardige clock en besturing. Samen een systeem vormend dat thuishoort in de topklasse van wat heden ten dage te koop is, voor een nog steeds schappelijke prijs in relatie tot de kwaliteit. Een systeem met een zó lage vervorming en een zo grote mate van neutraliteit dat u er mogelijk aan zult moeten wennen. ANDERS dan de LS1 is vrijwel elke andere denkbare combinatie van apparatuur, anders van klank, met meer vervorming en veel meer variabelen die de uiteindelijke weergave beïnvloeden. Grimm is voor mij koning als het gaat om de weergave waarbij de fabrikant vrijwel elk aspect zelf in de hand heeft door de toepassing van actieve luidsprekers. Dus kan ik niet anders dan afsluiten met een chapeau aan de vier bedenkers van deze bijzondere weergevers.

Prijzen:
Grimm Audio LS1 2-weg                                                          € 18.000
Grimm Audio LS1 3-weg                                                          € 25.000
Grimm Audio TPM interlinks, 2x3m gebalanceerd                  €      735

Fabrikant:
Grimm Audio
Strijpsestraat 94
5616 GS Eindhoven

Telefoon: +31(0)40 213 1562
Website 
E-mail: info@grimmaudio.com 

Gebruikte apparatuur:
Analoog:
- Transrotor Super Seven 40/60alu/TMD platenspeler
- Transrotor SME 5009 pickup-arm
- Transfiguration Axia low output MC-element

Digitaal:
- NAD M50 muziekspeler
- NAD M52 muziekopslag
- Rotel loopwerk van Waudio

Versterking:
- H.A.T. PH-2 phonovoorversterker met PHS-2 voeding
- H.A.T. Clean Power Supply
- Audia Flight Strumento No.1 lijnvoorversterker

Luidsprekers:
- Grimm Audio LS1 3-weg

Stroomvoorziening:
- Netsnoeren: AudioQuest
- Netspanning: Kemp Elektroniks Quantum Approach plug, Supra MD-06 EU Mk II verdeelblok, gescheiden audiogroep, AHP Neozed zekeringen

Kabels:
- Interlinks analoog: Grimm Audio TPM
- Interlinks digital: Grimm Audio, Gotham GAC-2

Accessoires:
- Meubel: Quadraspire QAVX, Gingko Audio platform
- Overig: Acoustic System diffusers, Acoustic System Resonators Basic + Silver, Creaktiv Systems Twister Stop, Stein Music E-pads +S, Harmonix Big-Band, Hanss Acoustics platenwasmachine