De derde symfonie van de Poolse componist Henryk Milolaj Górecki is een werk dat sterk tot de verbeelding spreekt en het gemoed beroert. Filmmakers gaan graag aan de haal met zulke muziek. Tony Palmer bewerkte de populaire uitvoering van het stuk door sopraan Dawn Upshaw met de London Sinfonietta onder leiding van David Zinman tot een statement tegen uitwassen van het menselijk gedrag die we ironisch genoeg aanduiden als onmenselijk.

Meer dan 30 jaar geleden hoorde ik de symfonie voor het eerst op de radio. In het programma Musica Nova was op de zondagmiddag, zoals de naam aangeeft, altijd nieuwe muziek te horen die vaak aangeduid werd als avant garde. Het in opdracht voor het omroeporkest van de Südwestfunk Baden-Baden geschreven stuk, in 1977 première gebracht met Stefania Woytowicz als soliste, sloeg in als een bom. Ontvankelijke leeftijd natuurlijk, niet voor niets duiden veel mensen de muziek die ze rond hun 18e ontdekten als “uit onze tijd”.

De drie serene klaagzangen met een minimum aan noten en een maximum aan expressie maakten veel indruk op de luisteraars en het concert werd herhaald. Op plaatopnamen was het lang wachten. Ik had het geluk dat een vriend een exemplaar van achter het ijzeren gordijn meebracht. De prijs op de hoes gedrukt, 130 zloty, een paar luttele guldens toen. Bepaald niet om de audiofiele kwaliteiten, Oostblokpersingen waren niet zonder reden berucht, maar toch lange tijd een plaatje waarmee indruk te maken was op bezoekers.

Het stuk werd gebruikt als filmmuziek, maar werd pas echt bekend vanaf 1993. Er werden meer dan miljoen exemplaren verkocht van de genoemde Nonesuch opname met Dawn Upshaw. Op de bescheiden levende componist was het effect verlammend. Zijn derde strijkkwartet hield hij lange tijd achter alvorens het Kronos kwartet het eindelijk mocht uitvoeren, en première van de langverwachte vierde symfonie werd onlangs afgeblazen omdat de componist hem door ziekte nog niet had kunnen voltooien. Van voortborduren op een succes was bepaald geen sprake.

Maar dan die DVD. De film van de maker van onder meer 200 Motels met Frank Zappa, stamt uit 1993, dus uit de tijd dat de symfonie een hitstatus had. De cover meldt groots dat dit Palmer’s meesterwerk is, en ik vraag me af waarom. Het geluidsspoor is gewoon de Nonesuch CD, met de kanttekening dat de muziek regelmatig even weggedraaid wordt voor een paar zinnen interview met de componist, totaal zonder context. Górecki verschijnt daarbij steeds in beeld, maar wat hij zegt wordt pas seconden later duidelijk als de slecht getimede ondertiteling verschijnt. Is de betovering van de muziek meteen weg. De beelden van het orkest zijn standaard. Dawn Upshaw zingt met een expressief gezicht, maar dat beeld en geluid niet gelijktijdig opgenomen zijn is niet te missen en erg irritant. Elke vorm van authenticiteit, essentieel voor de geloofwaardigheid van dit kwetsbare stuk, wordt hiermee om zeep geholpen.

Górecki heeft zich later gedistantieerd van de interpretatie van het stuk als een direct commentaar op de holocaust, meer specifiek de gebeurtenissen in het vlak bij zijn geboorteplaats gelegen vernietigingskamp Auschwitz. Palmer concentreert zich echter totaal op deze associatie en monteert misselijkmakende archiefbeelden van uitgemergelde lijken, eerst uit Auschwitz, later gevolgd door gruwelshots uit Joegoslavië, Irak en Afrika. Palmer wil een statement maken en prostitueert daarvoor het meesterwerk van Górecki. Alle goede bedoelingen ten spijt, dit getuigt niet van respect voor de muziek. Die wordt helemaal ondergeschikt gemaakt aan het uitdragen van een boodschap door een filmmaker. Dan kijk ik liever naar de prachtige documentaire die Reinbert de Leeuw en Cherry Duyns ooit over de componist maakten in de serie Toonmeesters. Als de VPRO die nog eens op DVD uitbrengt maken ze me heel blij.

Aanvullende informatie:

Speelduur: 53 minuten
Henryk Mikolaj Górecki – Symphony No. 3 op. 36 (1976) – The Symphony of Sorrowful Songs for soprano and orchestra
Dawn Upshaw (sopraan), London Sinfonietta o.l.v. David Zinman
Regie en montage: Tony Palmer
Beeld: 16:9 anamorf
Geluid: DD 2.0, Pools gesproken, Engels, Frans, Italiaans, Duits en Spaans ondertiteld
Label: Tony Palmer DVD – The Gold Medal Series www.tonypalmerdvd.com
Distributie: Codaex