Het verhaal achter Final zal genoegzaam bekend zijn. Bij de start waren daar onder andere de succesvolle modellen 1.2 en 1.4. Jaren later kwam Final in handen van een groep investeerders. Na dat avontuur ging Final terug naar de oorspronkelijke oprichters. Nieuwe technieken werden geïntroduceerd en momenteel wordt er weer wereldwijd verkocht. In Nederland is de distributie inmiddels in handen van Mafico. Door overnames is dat momenteel een van de grootste Nederlandse importeurs op hifi-gebied geworden. Nog los van de pro-afdeling. In deze review gaan we aan de slag met de Final Model 3 Hybrid.
Technologie
Final is een van de fabrikanten die daadwerkelijk bijdraagt aan de verbetering van elektrostatische luidsprekers. Een elektrostaat is in de basis gebaseerd op een simpel werkingsprincipe. In de praktijk is het bouwen van een betrouwbare elektrostaat helaas niet zo simpel. De stator is voorzien van een geleidende laag. Final ontwikkelde een nieuw proces om die laag zeer homogeen aan te brengen (print-technologie). Daardoor heeft elke vierkante centimeter een gelijke aantrekkingskracht. De stator is van PMMA. Dat zijn kunststof platen die erg vlak zijn en dus overal een constante afstand tot het membraan hebben.
Door de homogeniteit van de geleidende laag en die vlakheid neemt de vervorming sterk af. Final claimt ook dat die geleidende materialen bestand zijn tegen UV-straling. PMMA kan in elke kleur worden geleverd en in de statoren bevinden zich duizenden gaatjes. De geleidende laag kan in verschillende patronen aangebracht worden op de stator. Bijvoorbeeld in verticale stroken van verschillende breedte. Variaties daarin maken dat deze luidsprekers geen ‘hotspot’ meer hebben. Met de nieuwe Final-elektrostaten staat er een ‘normaal’ stereobeeld, dat nagenoeg stabiel blijft onafhankelijk van de luisterpositie. Om het aantrekken van stof tegen te gaan, schakelen de membranen alleen in bij de aanwezigheid van een muzieksignaal. Ook aan de kant van de elektronica biedt Final innovatieve oplossingen. Met name de kwaliteit van de transformatoren is kritisch voor de prestaties en voor de levensduur.
Waarom een elektrostaat?
Er zijn maar weinig luidsprekers uit de jaren vijftig tot midden jaren tachtig die je nog zou willen beluisteren. Met de meeste exemplaren luisterde je echt naar de luidspreker zelf en minder naar de muziek. Een uitzondering is de elektrostaat. Die waren vanaf het begin neutraal, gedefinieerd en vielen daardoor in de smaak van professionals en muziekliefhebbers met verder ontwikkelde luistervaardigheden. Technische verbeteringen hebben de elektrostaat naar het huidige niveau getild.
Ook dynamische systemen zijn de afgelopen twee decennia enorm verbeterd. Los van betere convertertechniek toont de rest van de hifi weinig fundamentele vooruitgang. Er zijn haast geen echt slechte dynamische systemen meer. Nog wel hier en daar exemplaren met (bewuste) kleuring. Het aandeel echt neutrale dynamische systemen in ogenschouw nemende laat wellicht weinig argumenten over om voor een elektrostaat te gaan. De redenen om zo’n flat panel in huis te halen hebben te maken met de sublieme neutraliteit, het ontbreken van passieve filters, het ruimtevullende vermogen door het grote afstralende oppervlak, de optische charme van een dun paneel, de enorme ruimtelijke weergave en het acceptabele prijskaartje, waar dynamische systemen al gauw enorme investeringen vragen. Vooral de wat grotere panelen zetten al snel een livestage neer.
Final Model 3 hybride
In dit geval werd geluisterd naar de passieve hybride uitvoering. De hoogte is 123 cm en de breedte van de voetplaat 24.3 cm. Het gewicht is 16 kg, de belastbaarheid 200 watt en het frequentiebereik start bij 55 hertz op het -3 dB punt. Hybride wil zeggen dat het laag wordt verzorgd door een aangebouwde woofer. Die bevindt zich in een resonantievrije metalen behuizing.
De Model 3 is leverbaar in het zwart, zilver en op verzoek in verschillende custom kleuren. 55 hertz betekent in de praktijk dat ook tonen vanaf 42 hertz nog hoorbaar zijn. Voldoende voor 80 procent van alle muziek.
Een elektrostaat staat graag op enige afstand van de achterwand en de zijmuren. De ruimtelijke weergave is dan maximaal en er zijn geen problemen met het laag. Ondergetekende kent de Final Model 3 uit een andere setting. Een van de weergevers staat op die locatie in een hoek. Met drie wanden geeft dat een prachtige hoorn met een enorme versterking van het laag. Het staat dan ook behoorlijk te dreunen. Gewoon niet doen en dat geldt in principe voor vrijwel elke luidspreker. Een echte muziekliefhebber plaatst eerst de stereo op de meest optimale manier. Daarna kun je uitzoeken of er in de kamer nog ruimte is voor een bank, een kast, een tafeltje en een vitrine met sporttrofeën.
Plaats in ieder geval niets tussen de luidsprekers. Geen audiorack, flatscreen, marmeren beelden, kast of planten. Ondergetekende heeft al wat langer ervaring met de verschillende Final luidsprekers. Dat heeft geleerd dat ze niet moeilijk aanstuurbaar zijn, maar wel kritisch om het optimale geluid te krijgen. Het beste is om gewoon, bij de dealer, een stuk of vijf versterkers te proberen. De ideale match openbaart zich dan vanzelf.
Match en kabels
De kunst is dus om een versterker en luidsprekerkabels te zoeken die goed passen bij deze Finals. De samenwerking tussen de versterker, via de luidsprekerkabels, met de luidsprekers vormt de basis van een goede set. Als dat lukt, wordt het geluidsbeeld waarneembaar dat verderop wordt beschreven. Er zijn tegenwoordig nauwelijks meer echt slechte luidsprekerkabels op de markt. De meest voor de hand liggende verschillen zijn dat met sommige kabels het hoog te scherp of te dominant wordt, dat het laag staat te dreunen, het middengebied te dun is of er te weinig detaillering is. Voor het laag kun je kijken naar de AWG-waarde van de kabel.
Teruggaan van AWG 8 naar AWG 10-12 betekent minder laag, minder problemen en een goede tonale balans. Let wel op dat de kabeldikte geschikt is voor de stroom die de versterker kan leveren. Er zijn voldoende uitstekende en betaalbare kabels die een zo neutraal mogelijke weergave opleveren.
Wie die kabel heeft gevonden zal nauwelijks meer vooruitgang boeken door tien keer zoveel uit te geven. De hier ontwikkelde kabels doen alles wat je zou wensen. Toevallig lag er hier een setje Driade Flow kabels in de brievenbus. Snel aangesloten en de andere luidsprekerkabels vervangen. Er stond meteen een perfecte tonale balans. Deze kabels komen met een enorme ruimtelijkheid, first class focussering en een zeer natuurlijke en diepe detaillering. Geen greintje scherpte, vervorming, hardheid of wat dan ook. Een sublieme prijs-kwaliteitverhouding en een tip om te combineren met de Finals.
Content op tape
Het opbouwen van een optimaal spelende set kost hier altijd wat tijd. Meten, beredeneren en enige voorspellende computeralgoritmen raadplegen. Vervolgens wordt alle benodigde apparatuur vanaf importeurs, bevriende winkels en het studiomagazijn ingevlogen en staat er weer enkele weken een gelegenheidssetje. Mocht ondergetekende ooit eens een privé-setje willen aanschaffen, dan zou zo’n configuratie wellicht in aanmerking komen. Tot die tijd speelt hier de Tivoli-radio.
Door een toeval arriveerden hier enkele analoge mastertapes. Nou beschikt vrijwel niemand over echte eerste generatie mastertapes. Een enkele keer komen er een paar beschikbaar als een productiemaatschappij failliet gaat en de inventaris wordt verkocht. Uw auteur kent daar enige voorbeelden van. Met de handel in zogenaamde mastertapes moet je uitkijken. Vaak wordt er een kopie gemaakt van een dsd-file naar analoge tape. Dat zal best goed klinken, maar neem maar even aan dat er niets boven een echte analoge mastertape gaat. Dat maakt een zeer herkenbaar verschil met digitaal en zelfs nog met vinyl. De mastertape is het resultaat van de mix (vanaf een meersporen recorder). Er kunnen meerdere originele mastertapes bestaan, als de mix op hetzelfde moment geschreven wordt naar meerdere masterrecorders die synchroon lopen.
Van de mastertape worden meerdere kopieën gemaakt. Zo’n kopie gaat dan naar een ander land of werelddeel en is de basis om een grammofoonplaat, cassette of 8-track te maken. Zo’n kopie heet ‘productiemaster’ en is de tweede of derde generatie van de originele master. Wie geluk heeft kan zo’n productiemaster bemachtigen. Dat is lastig, want de circulatie daarvan wordt zeer streng in het vizier gehouden. Maar, het kan zijn dat een lokale geluidstechnicus, die de plaat snijdt, na werktijd even een illegale kopie draait, of dat er soms kansen zijn om zo’n master legaal te verkrijgen. De originele mastertape en de productiemaster zijn meestal alleen gemixt, maar zijn feitelijk een nauwkeurige afspiegeling van hoe de artiest het product wilde hebben. Het gaat vaak mis tijdens de (lokale) mastering voor de elpee, cassette, 8-track of streaming. ‘Thriller’ van Michael Jackson is in de latere LP-releases volledig verziekt. Met als dieptepunt de ondraaibare 40-jarige jubileumeditie. Vergelijk maar even met de eerste Amerikaanse release.
Luisteren
Het archief van de luisterruimte ligt bij een klein dorpje op het platteland. Het is een ruimte met de juiste temperatuur en vochtigheid. Daar liggen verschillende tapes. Soms eerste generatie masters en vaak productiemasters. Om de Final Model 3 te testen werd geluisterd naar de productiemaster van ‘Magical Mystery Tour’. Afgespeeld op hetzelfde type recorder die John Lennon had op zijn landgoed Tittenhurst / Ascot. Die diende als masterrecorder voor onder andere Imagine. John en Yoko vertrokken in 1971 definitief naar New York. Op basis van onderzoek, onder meer met behulp van het eind jaren tachtig door EMI beschikbaar gestelde Abbey Road archief, is de herkomst van deze tape vastgesteld. Je hoort overigens direct dat het om een originele analoge opname gaat. Op 26 April 1967 (studio 3) begonnen de Beatles met de opnames van ‘Magical Mystery Tour’, hoewel het later toegevoegde Penny Lane al van eerdere datum is. Een extreem experimenteel album met veel geluidseffecten.
De Final luidsprekers bieden een diep inzicht in wat er daar op de studiovloer gebeurde. De tape biedt een enorm realistisch, ruimtelijk, grijpbaar en direct beeld en het voelt alsof je daar aanwezig bent. Heb de Beatles nog nooit zo indringend en fascinerend gehoord. Het is een heel directe opname zonder elektronische galm en het klinkt af en toe best pittig. Je hoort, vooral aan die effecten, ook een klein beetje de technische beperkingen van die tijd. Met enkele extreem subtiele correcties met een Pultec (Pulse Techniques) zou je een perfect beluisterbare versie kunnen maken, zonder de essentie van deze opnames te storen. Dat eerste is wat er regulier ook gebeurt met productiemasters. Die worden dan aangepast aan de plaat, de cassette, de 8-track of zelfs aan uitzending via de radio of aan een cultureel gebied. Het is bekend dat veel Japanse persingen een iets andere mastering hebben. De neutrale Finals laten de rijkdom en harmonische gloed horen van deze opname. Analoog klinkt niet per definitie warm. Analoog is waarschijnlijk beter in het weergeven van de natuurlijke warmte van de opgenomen stemmen en instrumenten. Dat is ook de ervaring met andere productiemasters.
Na een autoritje liggen de tapes weer in het archief en worden de elektrostaten gevoerd met digitaal materiaal. Er werd, vanuit een cd/sacd loopwerk, een recente release van trptk gedraaid. ‘Breathmark’ is van de gevierde pianiste Suejin Jung. De natuur is haar inspiratie om te spelen. Het zeer experimentele Until Heard van de componist Kyong Mee Chai, biedt de vleugel in een enorm ruimtelijk decor van elektronische klanken en sferen. De elektrostaten presenteren dat als een fascinerende muur van geluid en vallen op vanwege de uiterst fraaie klank van de vleugel en de schrikbarende dynamiek.
Die fraaie klank is terug te vinden in verdere composities van onder andere Chopin, Debussy en Rameau. De overgang tussen het paneel en de subwoofer is onhoorbaar. Dat valt op bij pianomuziek, waar dan een loopje wordt genomen over alle beschikbare octaven. Daarom klinkt Elegia van Brad Mehldau en Kevin Hays zo homogeen en indrukwekkend. Gespeeld op twee enorme Steinway vleugels communiceren de elektrostaten iets van het gewicht en de grandeur van deze uitvoering. ‘Leapin And Lopin’ , Sonny Clark’s laatste album op Blue Note, laat via de Final’s duidelijk de sfeer horen van de van Gelder opnames (Englewood Cliffs, New Jersey). Heel anders klinkt dan Trijntje Oosterhuis op ‘Ken je mij’.
Een superieure opname, waar de klanken van Leonardo Amuedo’s akoestische gitaar klaterend en helder opdoemen uit een inktzwarte achtergrond. De stem van Trijntje klinkt zeer zuiver.
Live, dynamisch en ruimtelijk
De Final Model 3 hybride geeft een zeer neutraal beeld van de muziekuitvoering. Het is vooral een eerlijk beeld. Het staat ook in een zeker livepodium. Dat gaat verder dan wat de meeste dynamische vloerstaanders tot pakweg 1.15 hoogte kunnen en wordt nog overtuigender naarmate geluisterd wordt naar de grotere Final modellen. Een elektrostaat heeft simpelweg een veel groter uitstralend oppervlak. Dat kan ook de ruimte verder vullen dan kleinere dynamische systemen. Livemuziek is zo imposant omdat de instrumenten naar alle kanten stralen en de ruimte enorm vullen met geluid. Ook hebben sommige kleine dynamische vloerstaanders een soort onrust en opgefokt karakter. Het laag staat dan te knallen of is uit balans en soms is het hoog te fel en te nadrukkelijk. Na een uurtje luisteren zijn dan al je hormonen ontregeld.
Epiloog
De Final Model 3 hybride is een van de succesvolle elektrostatische luidsprekers die in Nederland op de markt is. De bescheiden afmetingen zullen een interieur niet frustreren en het geluid is groots, neutraal, enorm gedefinieerd, super dynamisch, gefocusseerd en ruimtelijk. Deze luidsprekers laten ook genadeloos de kwaliteitsverschillen tussen de verschillende bronnen horen. In de luisterruimte wordt altijd heel hard gewerkt om welk product dan ook zo optimaal mogelijk te laten presteren. Dat gaat soms best behoorlijk ver, maar je doet iets goed of gewoon niet. Er is geen tussenweg. Uw auteur hoopt dan van harte dat een luisteraar datzelfde niveau ervaart op een show of in een winkel.
Final Model 3 Hybrid
4.695 euro | mafico.com
