Voor een review van de Thrax Dionysus voorversterker, Teres eindversterker en Maximinus dac is de plaats delict ditmaal luisterruimte 5, waar de vluchtauto drie grote en zware flightcases heeft afgeleverd met de Thrax elektronica. De lege, maar zich nu weer vullende luisterruimte werd verder voorzien van enkele sets met luidsprekers en een aantal kratten met bekabeling en meetapparatuur. Diverse alternatieve dacs, voorversterkers en eindversterkers maken het tijdens de luistersessies mogelijk om te onderzoeken welke bijdrage deze fraaie individuele componenten van het Thrax systeem leveren aan het geluidsbeeld. Benieuwd?
Een woord vooraf
Er wordt langzaamaan een poging gedaan om het review-format een nieuwe richting in te bewegen. Dat is een uitdaging. Hoe maak je zo objectief mogelijk duidelijk hoe een set of component presteert, zonder verdacht te worden van een commercieel belang? Reviews worden al minstens veertig jaar op dezelfde manier geschreven. Ze zijn opvolger van de reviews die u nog terug kunt vinden in oude koopgidsen en de bladen uit de zeventiger en tachtiger jaren. Daarin stonden alleen technische specificaties van het betreffende apparaat en meetuitkomsten. Luistersessies aan de hand van allerlei content kwamen nauwelijks voor. Er was ook weinig informatie over systeemintegratie. De erfenis is dat veel muziekliefhebbers nog steeds denken op component-niveau en niet dat een systeem moet matchen.
De nieuwe vorm groeit door onder andere afscheid te nemen van een lijst met apparatuur die genoemd wordt tijdens de review. Het is namelijk volstrekt onmogelijk om in te schatten hoe zo’n systeem presteert in een bepaalde akoestiek, in een bepaalde opstelling, met een bepaalde combinatie van componenten, met een wilde mix van kabels en de infrastructuur van het lichtnet, rfi en emi. Het is uw auteur nog nooit gelukt. Je gaat volledig op je gezicht als je denkt te weten hoe iets klinkt en je gaat dan vervolgens daadwerkelijk luisteren. Daar komt bij dat het geven van systeemadvies een taak is van de dealer. De kundige dealers in de Benelux kunnen een perfect presterend systeem samenstellen. Onnodig om zelf te gaan avonturieren.
In deze review worden eerst de individuele componenten beschreven. Daarna is er een kort interview met Rumen Artarski om een en ander nader toe te lichten. De daadwerkelijke luisterimpressie en epiloog besluiten de review.
Thrax Audio
In de luisterruimte staan de Thrax Dionysos Vacuum Tube Control Amplifier, de Thrax Maximinus Universal DSP controlled R2R ladder DAC en de Thrax Teres Transformer Coupled Hybrid Power Amplifier. Van de laatste de stereoversie, het model is ook mono verkrijgbaar.
Thrax wordt ontworpen en gebouwd in Sofia (Bulgarije). De bouwkwaliteit van deze apparatuur is ‘cost no object’. Subliem metaalwerk met een fraaie ingetogen vormgeving en componenten van de hoogste kwaliteit. Dat vind je onder meer terug in het gewicht van deze apparaten. Eerder werd gewerkt en/of luisterervaringen opgedaan met onder andere de Spartacus 300, de Thrax Libra, de Lyra en de Basus. Laatstgenoemde is een MFB bas module met een gewicht van 130 kilo. Not your daddy’s portable hifi.
Rumen Artarski, die we verderop nog even aan het woord laten, is de oprichter en chief designer van het bedrijf en heeft een op zijn minst geheel eigen idee over hoe je audiocomponenten moet ontwerpen en bouwen. Dat staat vaak haaks op wat de principefetisjisten vinden. Helaas rijdt een auto met elektromotoren net zo goed als een door fossiele brandstoffen aangedreven exemplaar. U zult de analogie ongetwijfeld begrijpen.
Techniek
De Thrax website biedt inzicht in de gebruikte technieken. Daarom alleen enkele highlights, die verpakt zijn in de moderne ‘onderkoelde’ vormgeving en uiterst degelijke constructie. Thrax voert de apparaten intern modulair uit. Elke module van een schakeling wordt volledig geoptimaliseerd. De prestaties van zo’n module zijn dan ook onafhankelijk van de rest van de schakeling en altijd maximaal.
Dat doet denken aan hoe Mark Levinson versterkers ontwikkelde. Tijdens het laatste bezoek dat uw auteur bracht aan Madrigal in New Haven, lieten technici zien hoe elk afzonderlijk moduul binnen de gehele versterkerschakeling gemeten werd en geperfectioneerd. Bij Thrax is ook veel aandacht voor de voeding. Er is voor elk fundamenteel bouwblok van een apparaat een aparte voeding. Er is ook geen variabele dynamische load op de voeding. De inputs en outputs van de apparatuur zijn trafo gebalanceerd. Het signaalpad is zo simpel mogelijk zonder feedback. Er is ook veel gedaan aan resonantie-controle.
Thrax Teres
De Teres is een hybride versterker die in mono of stereo- uitvoering verkrijgbaar is. De tube input stage (voltage gain) voert naar een transformator die als fase-splitter werkt. Daarachter een tweetal JFET versterkers met tegengestelde fase. Ze vormen een brug waarbij de twee versterkers elkaars fouten corrigeren. Thrax stelt dan ook dat het ‘karakter’ van de versterker alleen bepaald wordt door de input stage. De input stage wordt namelijk niet beïnvloed door de output stage.
De biasing techniek voor de power stage wordt geregeld door zonnecellen. Dat zorgt voor een heel stil signaal. De biasing techniek voor de power stage wordt geregeld door zonnecellen.
Een zonnecel is in de basis een erg klein onderdeeltje dat licht opvangt en omzet in elektriciteit. In de versterker zit een LED (lichtgevende diode) die in intensiteit varieert. De ‘zonnecel’ vangt dat licht op en met de variabele spanning kan de bias ingeregeld worden. Simpel en slim.
Thrax Dionysos
De Dionysos is een tube voorversterker met twee gebalanceerde ingangen (xlr naar trafo) en twee rca ingangen. Idem voor de uitgangen waar de step down trafo zorgt voor zeer lage uitgangsimpedantie. De volumeregeling werkt door een multi tap trafo, die identiek is aan de ingangstrafo. Er wordt dan geschakeld tussen windingen met een verschillende ratio. De gain stage bestaat uit een Russische 6N6P single direct heated triode.
Het zal duidelijk zijn dat de architectuur van de voorversterker leidt tot een zeer lage noise floor, dat er sprake is van een uitstekende onderdrukking van common mode signalen en dat rfi/emi onderdrukt worden. Dat wordt gewaarborgd door de ingangstransformator. Er is een choke (overigens ook in de Maximinus) en PIO’s (paper in oil capacitors).
Thrax Maximinus
Deze converter is gebaseerd op een R2R ladder dac. Momenteel een erg populair principe om dacs te bouwen. Er is een groep met algoritmen aan boord voor de pre-processing. Een 16 bit/44.1 signaal wordt dan omgezet naar 32 bit/352.8 dat direct de dac ingaat. Het upsamplen kan overigens worden uitgezet en er is een keuze uit 6 digitale filters voor dithering en de-emphasis. Er is geen output filter achter de dac. Daar is een trafo die de dac beschermt tegen externe invloeden. De dac accepteert coax, aes/ebu, toslink, usb (optioneel), ethernet en bluetooth.
De converters, clock, control logic en dsp hebben ieder een eigen voeding. Er is een rca en een gebalanceerde uitgang. Deze converter is ROON ready.
Intermezzo: interview Rumen Artarski, Thrax Audio
Interessant om kennis te kunnen maken met Rumen Artarski en zijn opvattingen over high-end elektronica. Bij dezen wat highlights uit het uitgebreide gesprek. De foto hier rechts komt uit een eerdere verschenen, exclusief interview van Mono & Stereo, waarvan je de vertaling hier kunt lezen.
Welke trafo’s gebruiken jullie in de voorversterker en dac?
Tegenwoordig ontwerpen en bouwen we de trafo’s zelf. Tamura (Japan) kan namelijk niet meer leveren.
Volgens mij heeft de Maximinus geen volledig discrete ladder dac?
Dat klopt. We gebruiken een chip van Analog Devices. Maar, wel eentje uit de pro industrial line. We gebruiken maar een klein deel van deze chip. De klok en de buffering zijn in software uitgevoerd en worden opgeslagen in een fpga.
Wie ontwikkelt dan die software?
Dat is belegd bij diverse externe partijen. Er is namelijk veel kennis voor nodig.
Opmerkelijk dat jullie de Russische 6N6P buis gebruiken.
Ja, maar dat komt door de zeer constante kwaliteit van deze buizen.
Wat zijn belangrijke ontwerpprincipes?
Fase en kiss. We maken gebruik van zo simpel mogelijke schakelingen. Less is more. De fase is zelfs zeer belangrijk. Daarnaast luisteren we ook. Elke techniek die we toepassen is eigenlijk terug te vinden in de boeken. Al in erg oude boeken over elektronica.
Nog plannen?
Ja, we komen op termijn met een zware eindversterker. Denk even aan 600 Watt.
Terug naar de review: eerste luisterervaringen
Op basis van luisterervaringen gaf Rumen nog aan dat de voorversterker en de dac erg gevoelig zijn voor netkabels en voor de kwaliteit van de gebruikte buis. Wat opviel is dat de dac initieel iets aan de heldere kant klonk en dat de soundstage van de voorversterker iets minder breed was, maar wel heel diep. Het bleek dat de dac minder helder ging klinken bij overschakeling op balanced power. Er is dus enige afhankelijkheid van de kwaliteit van de stroomvoorziening.
Opzet
Aan het begin van de luistersessies werd eerst de Thrax Teres eindversterker beluisterd met een dac en voorversterker van een ander merk. Zelden zo’n spectaculaire ruimte gehoord. De ruimtelijke weergave wordt hier vaak getest met de bekende AYA-cd van Stockvis. De track Percussion Ensemble Improvisation laat in het meest gunstige geval geluid horen pal links en rechts van de luisterpositie.
Los daarvan bood de set ook een magistrale diepte, hoogte en uiteraard breedte. Je raakt zowat verdwaald in die ruimte. Zeer spectaculair. Verder opereerde deze set up zeer gedetailleerd, dynamisch, snel en zonder soft te worden in het hoog. Muziekinstrumenten klinken nooit soft in het hoog. De nodige pace & rhythm kon ook op de lijst met verdiensten van de eindversterker worden geschreven.
Vervolgens werd de dac gewisseld met de Thrax Maximinus. Dus de vraag waar dat maximum zat en ook dat minimum. De Thrax dac beperkt nauwelijks de eerder geroemde ruimtelijke afbeelding. Het geluid klinkt een streepje helderder dan met de aanvankelijk aangesloten dac. ‘SD Slow’, is een van de te kiezen settings en die klonk hier het beste. Het geluid bleef snel, dynamisch en met een zeer goede detaillering. Stemmen klinken zeer goed. Iets minder flow en strijkers die een streepje weerbastiger klonken. Dat lijkt serieus, maar is alleen maar een paar procent minder dan met de eerdere referentie dac. Niets om wakker van te liggen.
De laatste stap bestond uit het vervangen van de voorversterker. Nu staat er dus het complete Thrax-systeem. AYA leerde dat het stereobeeld iets minder breed werd, maar het is wel zeer diep. Zoals Rumen aangaf liggen hier relaties met gebruikte netkabels en de levensduur van de Russische buis. Door de omschakeling naar balanced power klinkt de set minder helder en daardoor natuurlijker. Er is sprake van een voortreffelijke tonaliteit, snelheid, subtiliteit, detaillering en micro-definitie. Het geluidsbeeld dwingt ook betrokkenheid af.
In elk audiosysteem kan vervuiling van de ground en de manier van aansluiten invloed hebben op de noise floor. Aardlussen kunnen brom veroorzaken en de perceptie van detail en dynamiek verminderen, net zoals potentiaalverschillen tussen verschillende aardpunten in het systeem. Het mooie is dat de voorversterker een programmeerbare ground arrangement heeft. Dat werkt bovenal als het audiosysteem gevoed wordt uit verschillende wandcontactdozen. Hoewel de absolute wet luidt dat het hele systeem aangesloten moet worden op een enkele wandcontactdoos via hetzelfde power blok, zal de praktijk sons, noodzakelijkerwijs, anders zijn. Ook de absolute fase per input kan geregeld worden.
Discussie en epiloog
Om de Thrax set tot sublieme prestaties te bewegen, was het weer de gebruikelijke balancing act tussen deze set en de externe omstandigheden. Naast het gebruik van speciale groene resonantiedempers, spelen kabels een kritische rol en uiteraard de kwaliteit van de stroomvoorziening. Met al die externe variabelen is dus weer even gestoeid. Zoals bij vrijwel elke fabrikant, is de kwaliteit van de componenten die een set vormen niet voor honderd procent gelijk. De Teres eindversterker heeft buitengewone kwaliteiten. Die is met veel plezier ook in een aantal later gebouwde sets toegepast en uitgeroepen als persoonlijke favoriet.
Het design is opmerkelijk en onderscheidend. Net zoals de toenmalige QUAD 405 uit 1975, zijnde een design-favoriet van uw auteur. Vervolgens komt de converter op de tweede plaats van het erepodium. Een uitermate goed presterend apparaat. Ook de voorversterker mag er wezen. Die verdient in de beleving van uw auteur het brons, als we de drie apparaten onderling moesten vergelijken. De kwaliteitsverschillen tussen de drie componenten zijn hoe dan ook marginaal. Bij elkaar vormen ze een zeer goed presterende set.
Thrax Teres, Dionysos en Maximinus
www.thraxaudio.com | www.veryfinesolutions.com | Te beluisteren bij Rhapsody in Hilversum
