De uitvoeringen van deze opera vorig jaar door de Nederlandse Opera in het Amsterdamse Muziektheater zijn alom bejubeld. Kwalificaties als cultureel hoogtepunt van het jaar en beste productie van de Nederlandse Opera ooit waren niet van de lucht. Mooi daarom dat ook wie niet in de gelegenheid was erbij te zijn nu kan genieten van Eva-Maria Westbroek, Mariss Jansons en het Concertgebouworkest en de rest van de fantastische cast in een rauwe, enerverende enscenering van Martin Kušej. 
‘Orgasme en doodslag’ was zijn werktitel voor dit project. Seks en macht zijn voor Kušej contrasten die veel met elkaar te maken hebben, en dat wordt onversneden duidelijk gemaakt in een even simpel als ontluisterend verhaal. Los van de expliciete verbeelding spreekt de muziek van Sjostakovitsj op zichzelf al boekdelen. De primitieve emoties dampen er vanaf. De enscenering en hartstochtelijke uitvoering doen daar nog een flinke schep bovenop.
Sjostakovitsj baseerde het libretto van zijn tweede opera op de gelijknamige novelle van Nikolaj Leskov, over Katarina Ismailova, een vrouw die omwille van haar minnaar zowel haar echtgenoot als haar schoonvader vermoordt. Anders dan in het boek keurt Sjostakovitsj de daden van Katarina niet expliciet af. Hij portretteert haar als een knappe, hartstochtelijke vrouw, wier daden voortkomen uit haar oprechte liefdesgevoelens binnen een corrupte, door mannen gedomineerde wereld. De mannen komen er sowieso slecht vanaf bij Sjostakovitsj. Ze zijn meestal bezopen, de priester voorop, en de minnaar, arbeider Sergej, is geen haar beter dan de koopmannen aan wie Katarina eerder overgeleverd was.
Haar liefde is als parels voor de zwijnen. Sergej legt het, als ze zijn opgepakt en gedeporteerd naar een overvolle gevangenis, zo weer met een ander aan.
De opera was bij de première in 1934 een groot succes. Daaraan kwam twee jaar later een eind toen Stalin ging kijken. Hij sabelde de voorstelling neer als modernistische chaos, en gaf daarmee het startsein voor een vergaande beperking van de artistieke vrijheden van kunstenaars in de Sovjet-Unie. Sjostakovitsj componeerde nooit meer een opera, en moest de rest van zijn loopbaan op eieren lopen.
Martin Kušej heeft in zijn enscenering geprobeerd verwijzingen naar de historische achtergrond in het verhaal, zoals de verbanning naar Siberie, te beperken, zodat het universeel herkenbaar wordt. Verveling, liefde en macht zijn fenomenen die overal een rol spelen. Het decor toont mooi de gespletenheid van de wereld. Katarina woont in een glazen huis, helemaal leeg, met uitzondering van een grote verzameling schoenen. Ze verveelt zich te pletter. Rond het huis is een modderpoel. Daar drijven lijken rond en worden vrouwen verkracht. Katarina raakt door haar liefde en daaruit voortkomende misdrijven in de drek. Haar pump wordt een moordwapen. 
De hele voorstelling straalt een enorme urgentie uit, de hele cast, inclusief koor en orkest, geeft zich volledig. Alle ijdelheid is terzijde geschoven, de spelers tonen zich ongegeneerd van minder flatteuze kanten, en het resultaat is niet minder dan verpletterend. Het was een goede keus van Kušej de tussenspelen niet van beelden te voorzien. Zo kan het publiek zich op de muziek concentreren. Jansons is hier als een vis in het water, en het Concertgebouworkest speelt met een zelden vertoonde heftigheid. Puur kippenvel.
In de beeldregie is nadrukkelijk gebruik gemaakt van de mogelijkheden van het medium. Er is dicht op de huid gefilmd, waarbij er dus niet naar is gestreefd de zaalervaring te benaderen. Zo zullen de tranen van de fenomenale Eva-Maria Westbroek vanuit de zaal niet zo zichtbaar geweest zijn als nu. Het decor komt minder over, maar de mimiek van de spelers des te beter. Een aanpak die aansluit op de emotionaliteit van het werk, en de beleving des te intenser maakt.
De ruim een uur durende documentaire The Tragedy of Katerina Ismailova van Reiner E. Moritz vertelt de opera na in de vorm van interviews met de hoofdrolspelers, de regisseur en de dirigent, geïllustreerd met fragmenten uit de opera. Historische achtergrond en analyse van het werk blijven nagenoeg achterwege, maar gelukkig is hiervoor wel volop aandacht in het fraai vormgegeven boekwerkje dat deze niet te missen dubbel-DVD begeleidt.
Aanvullende informatie:
Eva-Maria Westbroek, Christopher Ventris, Carole Wilson, Vladimir Vaneev, Lani Poulson, Ludovít Ludha, Alexandre Kravets
Chorus of De Nederlandse Opera / Royal Concertgebouw Orchestra / Mariss Jansons
Stage Director Martin Kušej
TV Director Thomas Grimm
Speelduur totaal 236 minuten
Beeld: 16:9 anamorf
Geluid: 5.1 DTS / stereo
Uitgave: Opus Arte
Distributie: Codaex
Website de Nederlandse Opera: www.dno.nl
