A-film bracht onlangs een box uit met het complete werk van Fons Rademakers. Elf speelfilms, gemaakt tussen 1958 en 1989. Alle DVD`s zijn ook afzonderlijk te koop. De meeste aandacht ging naar Als twee druppels water uit 1963, die tevens in een gerestaureerde filmkopie in het Filmmuseum draaide en op televisie uitgezonden werd. Deze vaak als Rademakers meesterwerk aangeduide verfilming van De donkere kamer van Damocles van W.F. Hermans was, na een succesvolle release in 1963, met 500.000 bioscoopbezoekers en deelname aan het filmfestival van Cannes, nauwelijks meer te zien. De financier, wijlen Freddy Heineken, verbood in 1982 een televisievertoning, naar verluid vanwege de rol die zijn inmiddels ex-minnares Nan Los in de film speelde. Na bijna veertig jaar is er nu dus voor velen de eerste kans de film te zien waarover destijds veel te doen.

Het verhaal speelt in de tweede wereldoorlog. Ducker leidt desondanks een rustig leven als sigarenverkoper. Beetje depri wel, want zijn overheersende vrouw heeft een affaire met een NSB-er, zijn inwonende moeder lijkt aardig de kluts kwijt en wat is nog de zin van zijn judoclubje in oorlogstijd? Dan landt er een parachutist achter zijn huis. Deze stelt zich voor als Dorbeck en lijkt als twee druppels water op Ducker. Als deze ook nog zijn haar zwart verft zijn ze helemaal niet meer te onderscheiden. Dorbeck sleept Ducker meteen mee in een stroom van verzetsactiviteiten. Hij moet geheimzinnige foto`s ontwikkelen, want mislukt door toedoen van zijn moeder. Hij ziet Dorbeck als de geslaagde versie van zichzelf: "zoals die man is, zo had ik moeten zijn." Hij voert alle opdrachten uit en wordt zo deel van de oorlog die tot dan toe langs hem heen ging.

De hele film blijft onduidelijk of Dorbeck echt bestaat of voortkomt uit de fantasie van Ducker. Na de bevrijding wordt Ducker opgepakt, omdat zijn daden de Duitsers bleken te steunen. Dorbeck is spoorloos, niemand heeft hem ooit gezien of gekend. Het lijkt erop dat hij een contraspion was. Of Ducker, want het bestaan van Dorbeck is zeer twijfelachtig. Deze diffuse identiteit maakt de essentie van het verhaal uit. De oorlog maakt dat niemand meer weet wie hij is, zo lijkt het. Het slotbeeld, waarop Dorbeck tijden later met de vriendin van Ducker aan het strand ligt, is gemakkelijk te interpreteren als een waanbeeld van Ducker. Fons Rademakers verwoordt het op het boeiende commentaarkanaal bij de film met de volgende fraaie volzin: "Wat raadselachtig is aan de krachten van de menselijke ziel moet raadselachtig blijven, willen we de werkelijkheid geen geweld aandoen."

Het verdere commentaar bij de beelden is vooral anekdotisch van aard. De veel gemaakte suggestie dat Nan Los haar rol door toedoen van geldschieter Freddy Heineken kreeg werpt hij met kracht van de hand. Ook legt hij geen verband tussen het opmerkelijke vertoningsverbod en de relatie tussen beiden. Toestanden met Hermans worden wel uitvoerig behandeld. Leuk zijn details als de foto`s van SS-officieren die kort in de film getoond worden. Daarop zijn onder meer Hermans en Freddy Heineken te zien, maar zo kort dat niemand ze kon herkennen. Met de DVD zet je gewoon even het beeld stil natuurlijk.

De film is altijd een dankbaar onderwerp geweest voor speculatie over de thematiek. Destijds zag men de relatie tussen Ducker en Dorbeck vooral als een confrontatie tussen de psychoanalytische begrippen ego en super-ego, tussen het ik en het geweten, wie je vindt dat je zou moeten zijn. Theatermaker Gerardjan Rijnders suggereerde een paar jaar geleden homoseksualiteit als centraal thema, verkapt getoond in een repressieve wereld. De film terugziend zijn er veel aanwijzingen die deze interpretatie steunen. Fallische symbolen als een in die zin nogal opvallend mes en het geweer ("je had toch minstens je pistool bij me achter kunnen laten") zijn in die zin opmerkelijk. Ducker vlucht travestie, als verpleegster de linies over, en wordt nageroepen als "vuile flikker". 

Rademakers deelt in zijn commentaar veel complimenten uit aan de Franse cameraman Raoul Coutard, die met zijn assistent Ed van der Elsken inderdaad voor prachtige beelden zorgde. Veertig jaar later zien ze er nog even krachtig uit, in het glorieuze zwart-wit cinemascope formaat. Veel meer gedateerd komt het acteren over, met name de wat stijve, kunstmatige spreektrant. Deze is te wijten aan Rademakers acteurregie, waarbij hij precies uitlegt en voordoet hoe zaken gezegd moeten worden. Dat in al zijn films herkenbare fenomeen gaat ten koste van de spontaniteit en het realiteitsgehalte. Als je Rademakers hoort praten snap je het wel: hij heeft ook zo`n ouderwetse, beetje bekakte spreekwijze. Het went overigens snel en doet geen afbreuk aan de kracht van deze film, die het klassieke boek van Hermans eer aandoet.

Tot slot mag de filmmuziek van componist Jurriaan Andriessen niet onvermeld blijven. Stravinski-achtig, met schelle trompetten, onderstreept de muziek de grootsheid van deze film, die nu gelukkig weer voor iedereen te zien is dank zij deze voorbeeldige DVD.

Over de DVD:
Nederland, 1963
Speelduur: 119 minuten
Regie: Fons Rademakers
Scenario: Fons Rademakers, naar De donkere kamer van Damocles van W.F. Hermans
Productie: Fons Rademakers en Freddy Heineken
Fotografie: Raoul Coutard, ass. Ed van der Elsken
Met: Lex Schoorel, Nan Los, Elise Hoomans, Guus Verstaete van Doude
Beeld: 1:2.35 (cinemascope) binnen een 16:9 frame, anamorf
Geluid: Dolby stereo 5.1 en 2.0
Extra`s: Commentaar van Fons Rademakers, Trailer, Filmografien.
Distributie film: Filmmuseum www.filmmuseum.nl
Uitgave DVD: A-film www.a-film.nl