Als een luidsprekerfabrikant 100 jaar bestaat en een model uitbrengt dat in zijn historie teruggaat tot 1967, dan is het de moeite meer dan waard om even af te reizen naar Venray – waar Tannoy dealer H&C Hifi op verzoek van importeur The Audio Specialists de deur voor mij heeft geopend.
De naam van deze luidspreker luidt voluit Tannoy Prestige Gold Reference Stirling III LZ Special Edition. Wie dat verzonnen heeft, verdient denk ik niet de hoofdprijs in een marketingwedstrijd. Ik ga het gewoon hebben over de Stirling III LZ in dit verslag van een luistersessie op locatie. In de winkelruimte van H&C Hifi staan de twee luidsprekers opgesteld, aangesloten en ingespeeld. Met hoge verwachtingen ga ik straks aan de slag, Tannoy is immers een merk van wereldklasse met een zeer eigen ontwerpfilosofie, waarvan de tijdloze uitstraling en een 10-inch weergever als eerste opvallen.
Stirling III LZ Special Edition
Hoewel het ontwerp van zowel de driver als de behuizing teruggaat tot 1967 is de Stirling in de huidige vorm voorzien van de laatste technieken en opgebouwd met moderne materialen. De naam is een eerbetoon aan het oorspronkelijke ontwerp, met behoud van alle ingrediënten die een Tannoy bijzonder maken. Dat begint met de 10-inch dual concentric driver die prominent is gemonteerd op de baffle. Voor wie de benaming dual concentric nieuw is, even een korte uitleg. Tenzij een driver het gehele frequentiegebied kan omvatten gebruikt iedereen een tweeter en een woofer. Boven of naast elkaar gemonteerd op een voorpaneel. Twee units die samen moeten werken geeft altijd een faseprobleem, dat opgelost moet worden in het filter of door de voorzijde van de behuizing schuin te maken. Ideaal is het nooit, liefst zie je één puntbron waar alle muziek vandaan komt.
Tannoy lost dat sinds jaar en dag op door in het hart van de woofer een tweeter te plaatsen. Zover naar achteren geschoven dat de fase van de woofer exact overeenkomt met de tweeter. Eén bron die werkt als een echte puntbron. Tannoy’s ideaal voor een fraai stereobeeld en een coherente weergave van alle frequenties. Een Tannoy dual concentric is daarmee een tweewegsysteem dat net als 99 procent van alle luidsprekers gebruik maakt van een passief scheidingsfilter. De tweeter en de woofer hebben elk een eigen spreekspoel.
De in het hart van de dual concentric driver gemonteerde tweeter is iets bijzonders in de Stirling III LZ. Een grote 52mm dome is gemaakt uit een legering van aluminium en magnesium, de dome opgehangen in een mylar surround. Het is een compressie driver met als mond een wat Tannoy benoemt als pepperpot waveguide. Wie naar het hart van de dual concentric kijkt ziet een korte, smalle hoorn met diep naar binnen een geperforeerde kap waar de echte tweeter achter schuil gaat (de foto staat wat verderop). Inderdaad zou het de bovenkant van een peperstrooier kunnen zijn, al zijn de gaatjes wat groot uitgevallen voor die toepassing.
Tannoy claimt met deze pepperpot waveguide een verbeterd afstraalgedrag over een grotere hoek, zonder afbreuk te doen aan het puntbronprincipe. Om de tweetermond is de conus van de 10-inch woofer gevormd uit papierpulp en een ophanging van geïmpregneerde, geweven stof. Voor de goede orde, de woofer conus beweegt los ten opzichte van de tweeter hoorn die stilstaat. De magneet van deze dual concentric is een krachtige AlNiCo die meehelpt het rendement van de Stirling III LZ naar 93dB te tillen.
Het benodigde scheidingsfilter is opgebouwd rond hoogwaardige condensatoren, vlakdraad spoelen en filmweerstanden. Op de baffle vinden we ook weer geheel volgens Tannoy-traditie een paneel waarmee met pluggen de tweeter roll off en de tweeter energie-afgifte in te stellen is. Daarmee pas je een Stirling III LZ aan op de akoestiek en persoonlijke voorkeur. Aan de achterzijde zit de bi-wire terminal met als bijzonderheid een vijfde aansluiting om het chassis van de woofer te verbinden met een randaarde. Dat om door spreekspoelbewegingen in het luidsprekerchassis opgewekte wervelstromen en RF af te voeren. Ter ondersteuning van de woofer zijn aan de zijkanten van het front sleuven aangebracht die werken als een basreflex. Tannoy geeft voor de Stirling III LZ een nominale impedantie op van 8 Ohm die niet verder zakt dan 5 Ohm. De continue belasting mag maximaal 125 Watt zijn, met kortstondige pieken tot 500 Watt. Een versterker van 20 Watt zou al genoeg moeten zijn, liever een groter vermogen vanaf 100 Watt. De hoge belastbaarheid zorgt dat een decibelniveau van 114 mogelijk is, zelfs heel kort tot 120dB.
Waar een dual concentric goed in is, is een gelijkmatige afstraling van 90 graden in alle richtingen, links, rechts, ook naar boven en beneden. De behuizing van een Stirling III LZ is gemaakt uit diverse materialen om te voorkomen dat resonanties in elkaars verlengde liggen. Basis is houtvezelplaat met een hoge dichtheid, daaroverheen een walnoot fineer. Het fineer is grondig met de hand in de was gezet. De ring om de driver en de paneeltjes zijn goudkleurig gemaakt. Met trots brengt Tannoy het Gold Reference logo aan in het hout van de baffle. Dat alles zit verstopt achter een licht gekleurd doek dat eenvoudig verwijderd kan worden. Zowel de units als de kasten worden vervaardigd bij Tannoy in eigen huis in Schotland. De Stirling III LZ weegt ruim 33 kilo per stuk en meet 397mm breed, 368mm diep en een bescheiden 855mm hoog.
Bij H&C Hifi
De mannen van H&C Hifi waren zo vriendelijk geweest in Venray de twee Tannoys vrij in de ruimte op te stellen. De ruimte is zo groot dat je van zijmuren niet kunt spreken en de afstand tot de achterwand schat ik op 2,5 tot 3 meter. Ze staan dus echt helemaal vrij. Van importeur The Audio Specialists afkomstige Montaudio-kabels zijn gebruikt als interlinks, netsnoeren en luidsprekerkabels. Streamingbron was een Audiolab 7000N, digitaal aangesloten op een Heed Abacus d/a-converter. Muziek trok ik via de eigen app van Audiolab weg van Qobuz. Een combinatie van een Heed Thesis Lambda en twee Thesis Omega mono- eindversterkers maakte het geheel af.
Heed is een Hongaars fabricaat dat sterk leunt op Britse invloeden uit de tijd dat Heed nog Engels was. Na een jarenlange samenwerking tussen Heed Engeland en de Hongaarse importeur sloot Engeland de deuren en nam Hongarije de productie en ontwikkeling over. Volgens H&C Hifi – bij monde van eigenaar Hans – heeft Heed met zijn transistorversterker de klankkleur en souplesse van een buizenversterker en zou daarmee erg goed aansluiten op Tannoy. Vragend naar waarom de luidsprekers niet zijn ingedraaid komt als antwoord: “wij zijn altijd op zoek naar een grote stage in het stereobeeld om een live gevoel te creëren”. Als ik later in de winkel een complete opnameruimte ontdek, snap ik dat ik praat met een muzikant en begrijp ik de beweegredenen.
Prestige Gold Reference Special Edition
Met in de naam woorden zoals prestige, gouden referentie en speciale editie mag je van de Stirling III LZ toch wel wat verwachten. Tel daarbij op het live gevoel dat H&C Hifi wil geven, dan is Lori Lieberman een must om mee te beginnen, echter pas nadat ik om aan de ruimte te wennen een paar albums de revue liet passeren. ‘Moonlight in Vermont’ brengt mij heel dicht bij de zangeres. Haar piano staat volkomen vrij in het stereobeeld, wat verder van mij af geplaatst dan Lori’s stem. Een lekkere bas vormt een fraai contrast met heldere piano noten. Zacht slagwerk vult aan, een vrijstaande gitaar duikt op. De Stirling III LZ luistert meteen al heel prettig en vooral intiem. Is krachtig en blijft steeds helder.
‘Truly’ begint heel zacht en toch zonder verlies, alles is en blijft aanwezig in de eerste pianonoten. Lori’s stem is lichtjes hees. Het rustig ritme van deze tracks zorgt dat muziek zich niet opdringt op dit systeem. De band is netjes op enige afstand gemixt ten opzichte van de zang. Dynamiek is er genoeg terwijl de rust in de muziek gehandhaafd blijft. Het stereobeeld vormt zich vooral breed en diep, blijft in hoogte wat achter. Een vervormde gitaar wordt toegevoegd voor de sensatie, een orgel juist als rustpunt. Heel goed wordt hoorbaar gemaakt hoe men in de studio te werk is gegaan. De weergave van Tannoy is pakkend en sleept je mee de muziek in.
Jane Monheit levert met haar album ‘Home’ en daarvan ‘A shine on your shoes’ een ritmische track die door de Tannoy Stirling III LZ perfect wordt gevolgd. Het ritme blijft sterk aanwezig, de weergave is levendig en open. Instrumenten krijgen ieder een eigen plekje. De bas solo’s zijn redelijk ver doortekend, zeker melodieus, je kunt prima volgen wat de geplukte bas aan het doen is. Lekker uptempo nummer, gewoon in cd-kwaliteit, er is weinig aan gerommeld. Van een soms saai genoemde Jane Monheit is niets terug te vinden op Tannoy. Ze komt tot leven en laat de luisteraar genieten van haar muziek. In het verlengde van de eerste track is ‘Everything I’ve got belongs to you’ eveneens een pittig stuk muziek. Slagwerk rechts heeft heerlijke bekkens, sissend en metalig. Zang is helder en verstaanbaar, goed gearticuleerd. Een fiedel aan de linkerkant klinkt precies zoals past in de sfeer van de track. In gedachten ze je de strijkstok over de snaren gaan. Deze viool wordt heel levensecht vrij gemaakt van zowel de rest van de band als van de weergevers.
Gentlemen, your turn
Van de dames naar de heren, Paul Stephenson met zijn album ‘Wireless days’, met de track ‘Almost’. Zelfde indruk als bij Lori, stem centraal en wat naar voren, zijn gitaar wat lager gezet. Achtergrondkoortje dat een stuk verder weg staat. Het stereobeeld begint op pakweg twee meter van mij af. Wat meer hoogte in het totaalbeeld blijft een wens, maar dat kan ook de akoestiek zijn. Ik zie een vrij hoog plafond en ik zit in een voor mij onbekende ruimte. Zelfs een heel grote ruimte, waarin ook de nodige andere luidsprekers staan die ongetwijfeld mee gaan doen. Toch is het heerlijk genieten van de muziek en is goed hoorbaar wat de Tannoy’s aan het doen zijn. De gehele set van Audiolab via Heed tot Tannoy speelt met veel rust en groot gemak. Nergens ervaar je een te harde stem, een zompige bas of een resonantie die het luisterplezier aantast.
Het is zeker een fraai systeem dat in een juiste balans is. Met genoeg naar voren gebrachte details en toch vooral sterk gericht op muziekbeleving. De purist zal er misschien minder van vinden en wil het naadje van de kous, ik luister liever op een relaxte manier naar wat een artiest mij mee wil geven.
Saxofoon met Scott Hamilton, van zijn album ‘Looking back’ speel ik ‘I’ve grown accustomed to her face’. Dat glijdt soepel de ruimte in met een heel diep stereobeeld. Van zijn Saxofoon laat de set alles horen, ook de mondgeluiden. Een bas levert het fundament met trillende snaren, slagwerk is zachtjes en tegelijk onmiskenbaar aanwezig. De Piano staat breed op de achtergrond zoals dat in werkelijkheid vaak het geval is. Ik moet moeite doen om de luidsprekers zelf te horen want ze laten de muziek 100 procent los, daar hoef ik mijn ogen niet eens voor te sluiten om dat terug te horen. Ik ervaar de sfeer van een kleine zaal of een jazzcafé. Vrij dicht op de artiest zittend. Een glas whisky in de hand zou het ultieme luisteren zijn.
Tannoy heeft een natuurlijke klank die in je kruipt, niet opvallend, eerder onopvallend en daarmee juist de snaar rakend waar menig muziekliefhebber naar verlangt. Gewoon bij de muziek zijn en niet gedwongen worden tot luisteren naar plussen en minnen van een set, genieten van muziek waarbij de set alleen de aangever is. Ook met Scott Hamilton zijn de meer uptempo nummers ritmisch sterk en maken het lastig stil te blijven zitten.
Lucies blokfluiten
Lucie Horsch bespeelt op ‘The Frans Brüggen Project’ diverse blokfluiten, samen met het Orchestra of the Eighteenth Century. Blokfluit is een lastig instrument om goed te reproduceren. Ditmaal is het een high-res opname getrokken van Qobuz. De diverse blokfluiten vliegen niet uit de bocht, blijven zuiver, terwijl het orkest van heel zacht spelen kan aanzwellen naar veel meer volume. Een klavecimbel is vaak duidelijk aanwezig. Daarnaast cello en bas, met een paar octaven hoger violen die zich beheerst gedragen. Hier komt wél de hoogte afbeelding mij tegemoet. Lucie staat op een menselijke hoogte in het verder brede en diepe stereobeeld.
Het is best lastige muziek, vooral een blokfluit kan een kreng zijn voor een luidspreker, nu Lucie diverse soorten blokfluit gebruikt laat zij telkens horen dat de klanken verschillen. In geen geval wordt het een voorstelling tussen de schuifdeuren waar een blokfluit in de handen van een jong familielid de ouders tot wanhoop drijft. Fraai hoe de fluit zweeft in de ruimte en het gespeelde uitnodigt tot zelf mee gaan dirigeren. Elke blokfluit heeft daarbij een juiste afmeting, wordt niet te groot, het orkest dat naar achteren staat stelt zich veelal bescheiden op, tot het solo-instrument zwijgt en het orkest zijn kracht toont.
Zwaarder werk speel ik van Raphaela Gromes, gecomponeerd door Klengel is dit een celloconcert, wat zij samen speelt met Rundfunk Sinfonieorchester Berlin. Hierbij toont de Tannoy zijn spierballen en gaat het orkest helemaal los. Niet zo groot als ik pas live beleefde in het Amare muziektheater in Den Haag, maar wel als een zorgvuldig ingeblikte versie. Niet zitten op rij zeven, maar nu ergens op rij twintig. De cello van Gromes is prachtig op de luidspreker. Leeft en laat heel veel beluisteren van zowel de snaar als de romp van het instrument.
Ik hou van cello en hier wordt mijn oor gestreeld. De gevangen dynamiek komt met groot gemak naar buiten, van compressie of van beperking in de weergevers is geen sprake. Ik vind het zeker opvallend met welk gemak en grootsheid deze Tannoys klassiek weten te brengen – terwijl ze helemaal niet zo groot zijn en prima in een huis-kamer passen. Je kunt als klant vallen over het uiterlijk van een Stirling III LZ, maar niet over de prestatie – daar is echt niets mis mee bedenk ik, terwijl Gromes mij maar blijft verwennen en de aandacht weet vast te houden.
50 jaar Köln Concert
Naar een ander deel van de wereld verhuizen met Anouar Brahem en de titelsong van zijn album ‘Le pas du chat noir’. Eerst een piano intro en dan komt de oud van Brahem aan bod. Vol en groot, alsof je bent neergestreken in zijn geboorteland. Accordeon vult Brahem aan en sleept de tonen door de ruimte. Geen heel toegankelijke muziek wellicht, wel goed opgenomen en een systeem dwingend om te presteren. Of te falen als een onderdeel niet klopt. Gezien de luidheid in de opname is een streepje terug in volume aan te raden als je Brahem draait na Gromes. Vooral de opgenomen piano kan tekeergaan.
Dat is niet anders met Keith Jarret en zijn Köln Concert dat precies vijftig jaar en drie dagen geleden is opgenomen op het moment dat ik in Venray bij H&C zit te luisteren. Een meesterwerk dat nog niets van zijn kracht heeft verloren. Voor wie het niet kent, het is een soloconcert van de jazzpianist Jarrett dat hij live speelt in een zaal in Berlijn. Bestaande uit vier lp-kanten (in die tijd waren er alleen lp’s) waarvan ik beken dat ik alleen het eerste deel speel. Wat ik graag wil kunnen horen en wat ik ook krijg van Tannoy is de hardheid van zijn spel. De hamer op de snaar, naast de akoestiek van de ruimte met zijn lichte galm, het publiek dat aan het einde de pianist beloont, het stampen op het podium en de neuriënde zang van Jarrett. Zijn kuchjes en geluiden passen in het concert.
Dat het stampen op het podium zo overduidelijk is, dat is best apart. In de tijd dat het werk is opgenomen kwamen veel luidsprekers niet verder dan een vaag gebonk voort te brengen. De tijd en de ontwikkelingen hebben niet stilgestaan, mocht je daar bang voor zijn bij een bedrijf dat inmiddels 100 jaar luidsprekers maakt.
Een dag is te kort
Als je lekker zit en van muziek geniet, is het lastig afscheid nemen. Ga je bedenken of het toch mogelijk is om een Prestige Gold Reference Stirling III LZ Special Edition naar 3-hoog te tillen. Zodat ik thuis verder kan genieten van een bijzondere weergave. Een Tannoy luistert anders dan veel van zijn soortgenoten. Is ook anders en dat maakt dat hij je of voorgoed zal pakken of niet. Het dual concentric principe is één van de grote voordelen van Tannoy. Toegepast in elke weergever die zij maken. Het fasecorrect kunnen reproduceren van muziek maakt dat de afbeelding in een ruimte de perfectie nadert. Tel daarbij op het gemakkelijk vrijkomen van muziek en spraak van de weergever zelf, plus het dynamische karakter dat geen of zeer weinig compressie kent.
Toen ik op hoog volume een groot orkest losliet op de Stirling III LZ kon ik noch vervorming noch beperkingen ontdekken. Terwijl juist heel zacht spel compleet en volwaardig blijft op een heel laag volume niveau.
Omdat ik A) in een ruimte zit die ik niet ken, B) luister naar een voor mij onbekende bron en versterking en C) het een luisterimpressie is en geen wekenlang leven met Tannoy, moet ik mij beperken tot aanraden van eenieder om kennis te maken met het merk. Ik heb genoten van Stirling III LZ en vond het de reis naar H&C Hifi in Venray zeker waard. Tannoy is ondanks zijn klassieke uitstraling zeker een luidspreker die is meegegaan met zijn tijd. Het merk leeft en laat muziek leven in uw huiskamer.
Tannoy Stirling III LZ Special Edition
12.000 euro per paar | theaudiospecialists.eu | hchifi.nl
