De afgelopen weken heb ik op mijn werkkamer platen gedraaid met de Pro-Ject Automat A1, de eerste in een nieuwe lijn van volautomatische platenspelers die op de markt wordt gebracht door de Oostenrijkse specialist Pro-Ject. Met deze eenvoudig ogende en uiterst betaalbare volautomaat richt Pro-Ject zich nadrukkelijker op het grote plug-en-play publiek dan met hun handbediende platenspelers. Ik moet toegeven dat ik met het nodige voorbehoud aan de recensie begon, maar het werd een bijzondere en verrassende ervaring.
Made in Germany
Wat is een mens zonder vooroordelen? Het filosofische antwoord zou ‘gelukkiger’ moeten zijn, maar ik bedoel eigenlijk te zeggen dat iedereen wel ergens een vooroordeel over heeft. Audiofielen kijken vaak een beetje neer op volautomatische platenspelers. Want al dat ingewikkelde en relatief dure mechaniek, dat gaat alleen maar ten koste van de geluidskwaliteit. En niets menselijks is ook mij vreemd. Ik hield het aanvankelijk niet voor mogelijk dat er in deze prijsklasse (de Automat A1 concurreert met de instapmodellen van onder anderen Rega én van het eigen merk) een goede volautomatische platenspeler te bouwen was.
Maar daarmee had ik buiten het vernuft en de visie van Pro-Ject baas Heinz Lichtenegger gerekend, die eind 2021 een samenwerking aankondigde met Andreas Laux, die sinds 2018 de nieuwe eigenaar is van de firma Alfred Fehrenbacher GmbH in St. Georgen, midden in het Schwarzwald. En kenners van de Germaansche platenspeler-industrie hebben nu waarschijnlijk de oren gespitst, want Fehrenbacher maakte vroeger de volautomatische platenspelers van DUAL. De fabricage van DUAL verdween op een gegeven moment naar Azië, maar de kennis en ervaring bleven achter in het Zwarte Woud. En Lichtenegger heeft een fijne neus voor dat soort zaken. De informatiesticker op de doos van de A1 vermeldt subtiel ‘Made in Germany’, en wie denkt dat dat vooral voor de assemblage van Chinese halffabrikaten geldt heeft het mis. De speler wordt niet alleen volledig met de hand gemaakt in Duitsland, ook komt meer dan 85 procent van alle onderdelen uit Duitsland. Je vraagt je af hoe dat kan, en daar kom ik straks ook nog even op terug.
Pro-Ject Automat A1 - Techniek
Toen ik de doos met daarin de A1 in ontvangst nam was ik verbaasd over het gewicht ervan. Als ik van tevoren op de website van Pro-Ject had gekeken - wat ik nooit doe, ik wil liefst met zo min mogelijk voorkennis een recensie in - dan had ik kunnen zien dat de A1 maar liefst 5,6 kilo schoon aan de haak weegt. Dat gewicht bleek vooral op het conto te komen van een verrassend zwaar gebouwde - en daardoor grotendeels trillingsvrije - console, die op gedempte voetjes staat. Die demping bestaat uit een bolvormig schijfje siliconen rubber dat onderop de voet is gekleefd, een zeer eenvoudige maar doeltreffende oplossing. Er zit ook een mooi afgewerkte stofkap bij met stevige scharnieren. Het snaar-aangedreven - en op snelheid gereguleerde - plateau is van metaal en volgens Pro-Ject eveneens gedempt. Daarvoor moet ik ze overigens op hun woord geloven, ik kan er namelijk niet onder kijken want het plateau is er niet af te halen. Om verwijderen tegen te gaan is een sluitring aangebracht rond de lager-as, waarschijnlijk om toekomstige eigenaren niet op ideeën te brengen.
Dat deed bij mij uiteraard de vraag rijzen hoe je op termijn de snaar moet vervangen, want dat is normaal gesproken eens in de zoveel tijd nodig. Navraag bij Pro-Ject in Oostenrijk - die verrassend snel en uitgebreid reageerden - leert echter dat voor de A1 zorgvuldig een snaar is gekozen van een rubbersoort die soepel genoeg is, maar die - op zijn minst gedurende de garantieperiode, en volgens eigen testen ook lang daarna - niet uitrekt, scheurt of uitdroogt. Zelfs niet onder zwaardere externe omstandigheden zoals temperatuurverschillen of luchtvochtigheid. Mocht er gedurende de garantieperiode alsnóg iets misgaan met de snaar dan wordt dat uiteraard netjes door de dealer afgehandeld. Ook ná de garantieperiode kan - maar dan uiteraard wél tegen een kleine vergoeding - de snaar alsnog vervangen worden als dat nodig is.
Onder het plateau, en toegankelijk via de relatief kleine afgeronde openingen die er in zitten, bevindt zich tevens een heel klein printje waarop een nog kleinere schakelaar te vinden is waarmee de ingebouwde phonoversterker kan worden aan- en uitgezet. Deze knop staat standaard ‘aan’, wat volgens mij ook door de voornaamste doelgroep zal worden geprefereerd. Aansluiten en meteen kunnen spelen is voor veel muziekliefhebbers belangrijker dan vaak gedacht wordt. Naast de input-bus voor de losse DC voeding, op de achterzijde van de speler, komt een goede kwaliteit phonokabel van eigen makelij uit de console tevoorschijn, de Pro-Ject Connect It E. Deze is niet door de eigenaar te verwisselen. De kabel is voorzien van een geïntegreerde aardedraad en het is belangrijk om die op een daartoe bestemd aardpunt aan te sluiten, om bromproblemen te voorkomen bij het aanraken van het metalen plateau.
De arm van de A1 is een apart geval. Het is een ULM arm, wat ‘ultra low mass’ betekent. Hoe ‘ultra low’ die ‘mass’ precies is specificeert Pro-Ject overigens niet, maar wel dat hij van aluminium gemaakt is en een lengte van 8,3 inch heeft. Dat is relatief kort. De los verkochte armen van Pro-Ject meten allemaal 9 inch, en die ze op hun andere draaitafels monteren zijn vrijwel allemaal 8,6 inch. Aan de arm op de A1 hoef je niets in te stellen. De arm kan sowieso niet in hoogte versteld worden, het contragewicht is niet draaibaar en er zit geen antiskating op. De meegeleverde viltmat is relatief dun maar van goede kwaliteit. Mijn tip zou zijn om de mat met een aantal kleine stukjes dubbelzijdig plakband aan het plateau te fixeren. Ten eerste zorgt dat ervoor dat je de mat niet van het plateau mee optilt wanneer hij door statische oplading aan de plaat mocht blijven plakken, en ten tweede geeft het de weergave marginaal meer ‘drive’. Maar daarmee heb je ook wel zo’n beetje opgesomd wat je er zelf aan kunt doen. Alles wijst er verder op dat het niet de bedoeling is dat de eigenaar zelf met de instellingen aan de slag gaat. En dat is eigenlijk gewoon prima, wanneer het allemaal naar behoren werkt.
Pro-Ject heeft in de fabriek al een absolute klassieker als element gemonteerd; een Ortofon OM10. Op zich is dat nog best een verrassing, omdat je bij een platenspeler in deze prijsklasse eerder een OM5 met sferische naald zou verwachten. Maar ze hebben dus flink in de bus geblazen door er een element met een elliptische naald in te zetten dat in de losse verkoop nog steeds rond de 70 euro kost. De OM serie is ook al lang opgevolgd door de 2M serie, die rond dezelfde motor gebouwd is, maar de twee goedkoopste OM elementen zijn nog steeds zó populair dat Ortofon ze voorlopig blijft maken. Er zijn dus ook nog volop originele vervangingsnaalden te koop.
De OM-10 past door zijn relatief hoge compliantie uitstekend in de ULM arm op de A1. Die lage arm-massa is natuurlijk nodig om het mechanisme voor de automatische bediening niet teveel te belasten, maar de hamvraag is natuurlijk of ze zich daarin St. Georgen bekommerd hebben om een correcte instelling van het element.
Welnu, met de Feickert Protractor MkII kon ik vaststellen dat het element er qua overhang en fouthoek werkelijk voorbeeldig in zit, waarbij duidelijk de Bärwald geometrie is toegepast. Ik had het zelf waarschijnlijk niet nauwkeuriger kunnen doen, waarvoor dus hulde. De gemeten naalddruk is met 1,75 gram misschien een tikje aan de hoge kant, maar hij zit nog binnen de door Ortofon opgegeven marge. Bovendien spoort een wat zwaarder ingesteld element in een ULM arm vaak net wat lekkerder, zodat naald- en vinylslijtage worden beperkt.
Pro-Ject Automat A1 - Bediening
Er zit geen aan-uitknop op de speler. Wanneer je de DC barrel-connector van de losse voeding in de aansluitbus steekt staat de A1 ‘stand by’. De bedieningsknoppen bevinden zich rechts naast de arm, en ook dit is een beetje een apart verhaal. Ze werken namelijk precies andersom dan ik had verwacht. De knop waarmee je het afspelen start moet je van je af duwen, terwijl ik gevoelsmatig had verwacht dat ik hem naar me toe zou moeten trekken. Wanneer je het afspelen wil onderbreken trek je de knop naar je toe. Ze zijn trouwens wél consequent bij Pro-Ject, want ook de hevel voor de armlift werkt ‘andersom’. Van je af is de naald naar beneden, naar je toe is de naald omhoog. Wanneer je de gewoonte hebt om alleen complete albums te draaien kun je hem natuurlijk gewoon naar beneden laten staan.
De keuzeknop voor 33 en 45 toeren ten slotte. Voor 45 toeren moet je hem naar achteren duwen, en ook hier had ik 33 ‘bovenaan’ verwacht. Is dit erg? Absoluut niet! Maar het wijkt af dus wilde ik het toch even vermelden.
De knoppen zijn allemaal van kunststof gemaakt. Dat is dus één van de manieren om het betaalbaar te houden, net als bijvoorbeeld het feit dat de A1 bij de introductie alleen in het zwart leverbaar is (een witte uitvoering is evenwel binnenkort ook leverbaar, met een adviesprijs van 449 euro). De knoppen voelen niettemin behoorlijk robuust aan en je hoeft er ook maar heel weinig kracht op uit te oefenen, dus het zal bij normaal gebruik niet snel stuk gaan.
Het automatische mechaniek zit verborgen in het binnenste van de console. Hoewel ik er best een blik op had willen werpen heb ik de speler netjes dicht gelaten. Op een foto die ik op het internet vond (maar die niet tot het stock-materiaal van Pro-Ject behoort zodat ik hem hier niet kan tonen) is te zien dat het mechaniek van de automaat grotendeels van kunststof gemaakt is. Dat was in het verleden trouwens óók zo, en bij Fehrenbacher weten ze heus wat ze doen. Bovendien heb je kunststof en kunststof. Maar over de duurzaamheid van het loopwerk is nu dus nog niet veel te zeggen, dat moet in de langdurige praktijk worden vastgesteld. Ik denk echter wél dat je van een volautomatische platenspeler in deze prijsklasse niet mag verwachten dat hij 50 jaar probleemloos zal spelen, zoals sommige DUAL’s uit de hoogtijdagen nog steeds doen. Alles heeft zijn prijs natuurlijk. En het is op zich al bijzonder genoeg dat het überhaupt ‘Made in Germany’ kán voor deze prijs.
Wanneer je de speler ‘aan’ zet hoor je het mechaniek werken, en dat proces verloopt niet bepaald stil. Maar dat is geen reden voor paniek, want wanneer de naald in de groef staat en het afspelen begint wordt het mechaniek gedurende de volledige plaatkant losgekoppeld van de aandrijving. Geen mechanische bijgeluiden tijdens het luisteren derhalve. De speler stond op mijn werkkamer nauwelijks een halve meter van mijn linkeroor af gedurende de recensieperiode, en ik heb het loopwerk niet horen draaien tijdens het gebruik. Pas wanneer de naald in de uitloopgroef terechtkomt wordt de arm op bijna magische wijze opgetild en naar de ruststand teruggedraaid, waarna het plateau stopt met draaien.
Met uitzondering van een relatief kleine groep albums die direct aan het eind van de gemoduleerde groef een locked groove hebben en geen uitloop richting het label, zoals die op het eigenwijze Duitse label City Center Offices en hun sublabel Büro. In dat geval moet je dus de ‘stop’ knop bedienen of de arm met de lift omhoog doen en hem - voorzichtig - handmatig in de ruststand terugbrengen.
Luisteren naar de Pro-Ject Automat A1
Tijdens de luistersessies was de Pro-Ject Automat A1 aangesloten op het kleine systeem op mijn werkkamer dat bestaat uit een PrimaLuna ProLogue Three voorversterker en een ProLogue Four eindversterker - die grotendeels voorzien zijn van JJ buizen. Via een AudioQuest CV-4 luidsprekerkabel met DBS is een set KEF LS50 Anniversary aangesloten. Deze staan in een nearfield opstelling. Het voordeel van een hoogcompliant element als de Ortofon OM10 is dat er nauwelijks inspeeltijd vereist is. De weergave was vanaf de eerste tonen verrassend vol en kleurrijk, had een uitstekende ruimtelijkheid en diepte, en een mate van transparantie die ik - hand op het hart - niet had verwacht.
De heruitgave van Miles Davis’ jazzrock klassieker In A Silent Way, in de uitstekende Columbia Jazz Masterpieces serie (CJ 40580), klonk schoon en gedetailleerd, met een onverwacht diep en nuancerijk laagfundament. De hooguit licht opgepoetste productie van Teo Macero liet de individuele kwaliteiten van de sublieme sterrencast - bestaande uit onder anderen Herbie Hancock, John McLaughlin, Joe Zawinul, Chick Corea en Wayne Shorter - goed uit de verf komen. Ze waren stuk voor stuk los van elkaar te volgen, maar er werd toch als eenheid gemusiceerd.
De OM10 staat erom bekend dat hij vrij relaxed omgaat met groefruis en andere artefacten, en de achtergrond was dan ook behoorlijk ‘zwart’. Wat ook betekende dat de speler zélf nauwelijks bijgeluiden produceerde. De isolatie van de motortrillingen en de kwaliteit van het middenlager zijn dus uitstekend. De interne phonotrap bleek, gezien de verrassend levendige en aanstekelijke weergave, absoluut geen ondergeschoven kindje te zijn. Ik vermoed dan ook dat het feitelijk de schakeling uit Pro-Ject’s eigen Phono Box is die, wanneer hij in een eigen behuizing met een separate voeding zit, voor rond de 100 euro over de toonbank gaat.
Dezelfde kleurenrijkdom, ruimtelijkheid en levendigheid waren te horen bij het verrukkelijke psychedelische dubby jazzalbum Trippy Notes For Bass, van Living Colour bassist Doug Wimbish (On-U LP 0091 / EFA LP 18691-1). Het laag dat uit de LS50’s mijn werkkamer in rolde was echt indrukwekkend, dieper en strakker dan ik had verwacht van een OM10 in een 8,3 inch ULM arm op een platenspeler in deze prijsklasse. Vooral op momenten dat Wimbish de studio-trukendoos vér opentrok leek het wel alsof ik een goede hoofdtelefoon droeg, zo weids kwam het ruimtelijk beeld los van de luidsprekers. Ook qua snelheid en ritmische samenhang had ik weinig te klagen, ik betrapte me erop dat ik lekker mee zat te grooven op mijn bureaustoel, en dat ik moeite had om me op mijn schrijfwerk te concentreren. Altijd duidelijke indicatoren van een lekker soepele en aanstekelijke weergave.
De ultieme lakmoesproef voor ritme en dynamiek is het waanzinnige album Rondo A Tre van Sigi Schwab en Percussion Academia (een Teldec DMM uitgave op Melosmusik, GS 703). Dit heerlijke feest van gitaar, percussie en vocalen knalde werkelijk mijn kantoor in, met veel textuur en klankkleur en een meeslependheid die niet bij het prijsniveau van deze platenspeler paste. De vele gestemde percussie-instrumenten die worden gebruikt vormden niet alleen de ritmische ruggengraat van deze aan wereldmuziek verwante virtuositeits-extravaganza, maar schilderden ook een heerlijk polychroom canvas van klanken als achtergrond voor de gitaar van Sigi. Met name de felle aanslagen op kleine, heldere xylofoon maakten indruk met een puntige, heerlijk heldere maar niet scherpe zilverachtige klank. Een beetje audiofiel effectbejag mag best op zijn tijd, en dit was van een verregaande verrukkelijkheid.
Conclusie
Ik moet (figuurlijk, vrees niet…) met de billen bloot. Ik had er vooraf een beetje een hard hoofd in, maar de Pro-Ject Automat A1 heeft me verrast. En niet zo’n beetje ook. Ja, het automatische mechaniek kreunt een beetje tijdens het starten van de plaat, maar wanneer het eenmaal speelt dan speelt het ook verdomd lekker.
Ja, de bedieningsorganen zijn van kunststof, maar ze voelen stevig en trefzeker aan. En ja, wanneer je een ‘audiofiele’ LP of een maxi-single op 45 toeren wil draaien gaat de arm automatisch naar het 7-inch punt voor singles, dus dan moet je de armlift gebruiken en de arm terug naar het begin van de plaat geleiden. Maar dat zijn allemaal kleine ongemakjes. De bottom line is dat Pro-Ject het in samenwerking met een zeer kundige en gespecialiseerde partner gewoon flikt om anno 2022 een goed werkende en uitstekend klinkende volautomatische platenspeler op de markt te brengen die echt binnen ieders bereik ligt én die vrijwel volledig in Duitsland wordt gebouwd. Dat dwingt respect af.
Er zijn weinig volautomatische platenspelers voorhanden in deze prijsklasse, en dat maakt het toekennen van een score wat lastiger omdat je dat gewoonlijk doet in relatie tot vergelijkbare apparaten binnen hetzelfde segment. Er zijn ook wel een paar kleine puntjes ten aanzien van de ergonomie van de speler. Maar dat weerhoudt me er niet van om de Pro-Ject Automat A1 een Aanrader Award toe te kennen. Omdat hij weliswaar nauwelijks concurrentie heeft, maar wel uitstekend gebouwd is, veel gemak biedt en compleet en speelklaar wordt geleverd, maar vooral heel lekker muziek maakt voor zijn geld.
Pro-Ject Automat A1
399 euro in zwart, 449 euro in wit | www.projectaudio.nl
Beoordeling 4.5 / 5
