Dit is deel 1 uit een artikelenreeks van HiFi.nl-auteur Frank Speet. Frank heeft een vrij uitgebreide correspondentie gehad met Ronald Feddema waarin door hen gesproken is over de zolder van Ronald en de apparatuur die hij in zijn home studio wil en gaat toepassen en de problemen die hij daarbij tegenkwam.
Ter verduidelijking heeft Frank in het blauw toelichting bij de correspondentie gegeven.
In een tweetal artikelen (omdat het anders wel erg veel tekst wordt…) wil ik een samenvatting geven van een mailcorrespondentie die ik al enige tijd voer met Ronald Feddema, die op zijn zolderruimte een home studio heeft ingericht.
Het begon met een vraag over de akoestiek van zijn ruimte in relatie tot de gebruikte apparatuur. Aangezien ik zelf ook veel met professionele geluidsapparatuur werk en gewerkt heb, herkende ik de situatie en kon meteen inspelen op de adviesbehoefte van Ronald. Ronald gebruikt studiomonitors van het merk EAW, een afkorting voor Eastern Acoustic Works, een Amerikaanse fabrikant van luidsprekers zowel voor PA toepassingen als voor studioafluistering. Ronald gebruikt monitors van het type MS103. Een driewegsysteem met een 15 inch laagspeaker, een 7 inch middenspeaker en een 1 inch tweeter in een licht hoornachtige verdieping in het front. Het rendement van zo’n systeem is voor hifi begrippen enorm hoog nl 96 dB, maar voor een professionele speaker is dit een heel normale richtwaarde. Ronald wilde meer weten over de interactie tussen versterker en luidspreker en een advies wat een beter keus zou zijn; een zware hifi versterker of een professionele versterker. Mijn antwoord daarop was het volgende:
Over het algemeen heb ik ervaren dat een versterker een zeer grote invloed heeft op hoe luidsprekers klinken. Zo sterk zelfs dat een set goede, maar op zich niet bizondere luidsprekers, gecombineerd met een topversterker, beter klinkt dan een set topluidsprekers, gecombineerd met een matige versterker. Heb een tijdje geleden van een vriend van mij dat er een Aaron eindversterker op Internet te koop stond voor 400 piek. Ik ken die dingen als uitzonderlijk goed klinkend voor het geld. Rotel is zeker ook een goede keus, maar wat het in de studiowereld voor afluistering ook goed schijnt te doen is Array.
Misschien een open deur, maar volgens mij kleurt elk stuk geluidsapparatuur, prof of hifi. Ik denk alleen dat op zachte tot behoorlijk harde volumes een hifi versterker beslist geen slechte keus is, omdat, wat ik in mijn vorige mail al vertelde, professionele eindtrappen er voornamelijk op gebouwd zijn om vreselijk veel vermogen te leveren en daarbij een zo groot mogelijke betrouwbaarheid te hebben, weinig warmte te ontwikkelen en liefst ook nog eens niet te zwaar van gewicht te zijn. Zie de doku van Carver, Lab Gruppen en de nieuwste serie van ECLER. Het probleem met die professionele eindtrappen is dat ze op lage volumes vaak erg korrelig klinken. Dat komt omdat ze hele rijen powertorren parallel schakelen waar nauwelijks ruststroom door loopt. Je ziet ook wanneer je er een 10 KHz blokgolf op los laat bij een zeer laag volume (1 Volt uitgangsspanning of zo) dat de verticale flanken van die blokgolf een beetje rafelig zijn. Dat komt door het na elkaar inschakelen van al die powertorren. Vandaar dat korrelige geluid. Als het eenmaal lekker hard gaat dan hoor je het niet meer en het voordeel van dit soort versterkers is dat ze meestal een behoorlijk hoge dempingsfactor hebben zodat ze lekker doorduwen in het laag op die lompe PA bassbins. Op `normalere` volumes denk ik dat een (uiteraard goede) hifi versterker minder kleurt dan een professionele. Een ECLER PAM 2400 is een eindtrap die ik onder de professionele versterkers nog zo`n beetje het beste vind klinken. Het ding brengt 2 x 1300 Watt bij 4 Ohm op de been en er zitten twee behoorlijk luidruchtige ventilatoren in. Er zijn ook lichtere modellen die in ieder geval in je budget passen. Vermijd de nieuwste serie van ECLER want daar zitten geschakelde voedingen in (zie Carver) en niemand heeft mij er ooit van kunnen overtuigen dat dat werkelijk goed klinkt, nog afgezien van dat het een ramp is om te repareren als het ooit kapot gaat.
De importeur van EAW, Holland PA Service heeft Ronald ook geadviseerd om eens te luisteren naar apparatuur van het Amerikaanse merk Hafler. Hij vroeg of ik daar ervaringen mee had. De Hafler versterker die Ronald te leen had gekregen van HPA maakte niet veel indruk
Ik heb ooit een setje Hafler nearfields van ze te leen gehad en die werden vrij moeiteloos van de plank geveegd door mijn Alesissen; kennelijk ben jij ook niet zo te spreken over Hafler versterkers. Hoe het laag wordt weergegeven is zeer sterk afhankelijk van je ruimte en de plaatsing van de speakers daarin. Rene van Es gaf het al aan, zo`n puntdak is op zich helemaal niet zo slecht. Heb je wel eens naar Dynaudio monitors geluisterd? Ben ik persoonlijk behoorlijk van gecharmeerd en als ik ze zou kunnen betalen zou ik een set C2`s kopen. Kunnen niet echt loeihard volgens mij, maar klinken wel fabelachtig. Komen bij TM Audio vandaan.
Ronald was niet tevreden over de laagweergave in zijn ruimte en vroeg zich af of een subwoofer uitkomst zou bieden. Ook had hij informatie aangevraagd van de nieuwe serie Stage accompany versterkers met klasse ‘G’ techniek.
Ben benieuwd naar je bevindingen met de SA. Genelec is niet echt mijn favoriet; vind ze aggressief klinken en niet homogeen. Waar ik onder de actieve monitoren heel erg onder de indruk van was, dat zijn de O198 (niet nul 198, maar O...) van K&H (wordt `verdeeld` door Sennheiser) Kost een paar centen, maar dan heb je beslist ook wat (ongeveer Fl.5.500- ex BTW per stuk). Heb ze ooit op de AES beurs in München gehoord en ondanks dat zo`n beurs niet echt de omgeving is waar je serieus naar een paar speakers kan luisteren, heb ik voldoende luisterervaring om meteen te horen dat het echt wel heel goed klinkende monitors zijn. Voordeel: Actief, dus geen losse eindtrappen meer nodig en er zitten geen ventilatoren in! Bovendien werd mij op die beurs enkele seconden gedemonstreerd dat ze toch wel verrekte hard kunnen... Je zou ze voor sublaag kunnen combineren met een actieve REL subwoofer of zo.
Aangezien Ronald veel met dance en house muziek doet vroeg hij zich af in hoeverre de geluidsdruk (die nog al eens vrij hoog is bij hem…) invloed heeft op het geluid zelf. Hij had keus uit twee types SA versterkers die beide klankmatig als erg goed werden ervaren, hoewel bij het zwaardere type een groter verschil in klankkwaliteit werd waargenomen bij verschillende geluidsdrukken als bij het lichtere type.
Je weet misschien dat de geluidsperceptie van het menselijk gehoor verandert naarmate de geluidsdruk toeneemt, en dan bedoel ik niet de alomtegenwoordige Fletcher-Munson curves van frequentie/amplitude gerelateerde a-lineariteit, maar ook een verschuiving in de tonale waarneming. Zangers (m/v) die met in-ear-monitoring werken zingen zuiverder dan zangers die floormonitors hebben die loeihard staan. De algemene waarneming verschuift met name in het stemgebied omhoog, zodat een zanger te hoog gaat zingen als zijn monitor te hard staat. Als je full-range muziek op zeer luide volumes gaat afluisteren verschuift je tonale waarneming van met name het middengebied dus omhoog. Je kan dat zelfs als vals waarnemen dan, terwijl het op lage volumes niet vals is! Het is om die reden dan ook te adviseren om niet alleen op niet te luide volumes te mixen/op te nemen, maar ook om niet te veel te variëren in afluistervolume. Je waarneming van de 20 is denk ik op dit verschijnsel terug te voeren. Toch in de toekomst de volumeregelaar maar met iets meer behoedzaamheid hanteren anders zul je niet lang meer muziek kunnen maken denk ik! Je bent kennelijk erg te spreken over de klankmatige kwaliteit van de SA`s. Als je het kunt betalen zou ik de 20 kopen. De extra headroom die je met het grotere vermogen hebt vertaalt zich in een lagere vervorming op hogere volumes en, hoewel je dat niet zou denken, minder stress voor je oren. Het is namelijk niet alleen de absolute luidheid die schadelijk is voor je gehoor, maar minstens net zo belangrijk is het vervormingspercentage.
Ronald vroeg zich ook af hoe een buizenversterker zich onder (semi) professionele omstandigheden zou gedragen. Hij was erg terughouden mbt het toepassen van een buizenversterker want hij vreesde door de grotere kwetsbaarheid een zorgenkindje in huis te halen.
Buizen blijven een beetje aparte dingen in audioland, zowel in de profaudio als in de hifi. In de profaudio worden buizen meestal als effektapparaten gebruikt, terwijl in de hifi buizenversterkers juist vanwege hun natuurlijke klankkarakter gewaardeerd worden. Buizen hebben in principe een betere lineariteit als halfgeleiders en kunnen grote dynamieksprongen beter verwerken zonder vervorming dan halfgeleiders. Buizenversterkers leveren inderdaad over het algemeen minder vermogen als solid state versterkers, maar dat headroomverhaal gaat dan op voor voorversterkers. Die microfoon-voorversterker van mij bijvoorbeeld kan aan de uitgang een signaalamplitude afleveren die even groot is als die van een eindtrap van 100 Watt bij 8 Ohm. Je komt daar nooit bij in de buurt, maar juist daardoor klinkt zo`n ding zo open en transparant. Zo`n kast met al die glazen flessen die zo lekker heet staan te stoken lijkt kwetsbaar, maar je moet ook bedenken dat (bas)gitaristen hun oude Fender en Marshall buizenversterkers jarenlang week in week uit van hot naar her slepen, vaak ook niet al te zachtzinnig behandelen en tijdens een optreden ook genadelooos afbeulen. Ik repareer voor een paar muziekwinkels in de regio die te klein zijn voor een eigen td de bij hun aangeboden buizenversterkers. Ik verdien daar eigenlijk geen zak aan, maar ik vind het wel erg leuk om te doen; als ik maar uit de kosten ben vind ik het allang best. Recentelijk kwam ik nog een Fender Bassman 135 tegen waar de eindbuizen bijna vanzelf uitvielen als je met het ding schudde... Toch zou het ding met een paar simpele reparaties weer hebben gespeeld. Ik heb uiteindelijk de eigenaar weten over te halen tot een ingrijpende restauratie, die weliswaar duur was, maar ik geef hem dan wel een jaar garantie op zo`n ouwe bak en in principe kan-ie er weer jaren tegenaan. Die kwetsbaarheid is dus maar relatief. Wat de kleuring betreft snap ik die huiverigheid van mensen die alleen maar in de profaudio bezig zijn wel een beetje; ik denk dat profaudiomensen een beetje kriegel worden van de altijd wat abstracte, zoniet wazige terminologie die veel hifi liefhebbers bezigen om `hun` geluid te beschrijven. Er bestaat wat die communicatie betreft veel onbegrip en ik probeer daarin altijd een beetje te middelen. Ik probeer profaudiomensen duidelijk te maken dat profaudioapparatuur net zo goed kleurt en dat men in de profaudio vaak gewend is aan een ronduit aggressief geluidsbeeld en dat verwarren met dat ze alles zo neutraal mogelijk horen. Heb je ooit wel eens de combinatie Carver versterker met een paar Tannoys of een paar van die `blote-billen-hoorn` JBL`s gehoord? Er zijn er nog genoeg die er dagelijks mee werken, maar ik kan er niet meer serieus naar luisteren. Qua aggressiviteit zijn jouw EAW`s nog heilig vergeleken bij dat soort dingen. Hifi mensen aan de andere kant probeer ik altijd een beetje realiteitszin bij te brengen en ze te ontdoen van de bijna hysterisch waas van mystiek die ze gewoon door de handel wordt aangepraat. Zilveren kabels is tenslotte gouden handel... Het is o.a. om die reden dat ik een paar Alesis Monitor One`s in gebruik heb. Ze zijn behoorlijk hifi voor iemand uit de profaudio en de gemiddelde hifiliefhebber vind ze wat kil en hard klinken. Ik denk ook dat het klankkarakter van hifi versus prof luidsprekers verder uiteen ligt als de verschillen tussen versterkers. Veel prof versterkers stammen uit de PA filosofie dat het eigenlijk alleen maar hard moet en niet kapot mag. Die nieuwste ES serie van SA is samen met een reeks andere prof versterkers een duidelijke tendens naar de beter klinkende PA versterker. Wist je trouwens dat dat klasse `G` ontwerp van die versterkers een Philips patent is? Bij deze dan. In de profaudio is de algemene mening dat een hifi versterker niet de dynamiek aankan van ongecomprimeerde muziek, live of recht van de multitrack/harddisk etc. Ik heb met een door mij gemodificeerde MOSFET hifi versterker het tegendeel bewezen. Het betreft hier een Inkel versterker van origineel 2 x 170 Watt aan 4 Ohm. Ik heb het ding niet alleen klankmatig gemodificeerd, maar ook `gekieteld` zodat er nu 2 x 240 Watt aan 4 Ohm uitkomt. In december vorig jaar heb ik in Londen geluid voor een grote conferentie ermee gedaan. Er hingen per kant twee 8 Ohm luidsprekers aan met 15 inch laag en een 2 inch hoorn. Het was een zaal van zeker 20 x 30 meter en zaten tegen de 300 bezoekers. De spraak van de verschillende presentaties was sowieso al geen enkel probleem, maar de conferentie werd afgesloten met een percussie-act. Ik had een paar van die Shure SM99 supernier tafelmicrofoons daar staan op een zwanehals en die pikten op een meter afstand uitstekend die toms en andere instrumenten op. Het publiek kreeg ook allerlei instrumenten uitgereikt en ging naar hartelust meedoen. Om een lang verhaal kort te maken, ik had op zich wel alle vertrouwen in die versterker, maar zowel de dynamiek als de geluidsdruk die mogelijk bleek overtrof mijn stoutste verwachtingen. OK, met zo`n SA zal het wel harder kunnen, maar vooral de dynamisch rijkdom en impact van die percussie stond als een huis.
