De vroege films van de Canadees/Armeense filmmaker Atom Egoyan beginnen er een beetje historisch uit te zien. Dat komt omdat Egoyan vaak de videobeelden laat zien die de personen in zijn speelfilms maken. Uitvergrote pixels op alweer bijna antieke beeldschermen, bandbeschadigingen, de strepen bij het doorspoelen. Zo bekeken en transformeerden we ons leven aan het eind van de twintigste eeuw. 
Debuutfilm Next of Kin bevat meteen alle elementen uit Egoyan’s oeuvre. Interpersoonlijke manipulatie, culturele verschillen en de invloed van beelden, binnen een zeer tot de verbeelding sprekend verhaal. Peter is een jonge man die met zijn ouders in gezinstherapie gaat. De gesprekken worden op video opgenomen, opdat de clienten de gesprekken terug kunnen zien en er lering uit kunnen trekken. Peter steekt echter al snel een andere band in de speler. Daarop staat een gesprek met een geïmmigreerd Armeens gezin, dat verteerd wordt door schuld over een zoon die noodgedwongen op jonge leeftijd achter moest blijven. Peter neemt het dossier mee, verlaat zijn beklemmende moeder en presenteert zich bij de Armeense familie als de verloren zoon.
Een prikkelend commentaar op de psychologische jungle die de identiteit van de hedendaagse mens bepaalt. Met zeer eenvoudige middelen weet Egoyan allerhande emotionele alarmbellen aan het rinkelen te zetten. Meesterlijk, heel intrigerend en uitzonderlijk relevant.
In Family Viewing gaat het er nog een tikje verontrustender aan toe. Ook hier een moeilijk gezin. Val woont met zijn vader, moeder is vertrokken. Het idyllische verleden ligt vast op een stapel videobanden, maar vader is gestaag bezig die te wissen door er de vrijpartijen met zijn vriendin overheen op te nemen. De vriendin, die erg close is met haar stiefzoon, helpt Val bij zijn pogingen de tapes te redden. Ondertussen ontfermt Val zich over zijn grootmoeder, die gedumpt is in een buitengewoon low-budget opvanghuis. Daar ontmoet hij een lotgenoot, actief in de telefoonseks. Een ontluisterend beeld van de aftakeling van ‘de hoeksteen van de samenleving’. Een absolute must, zeker ook voor minister Rouvoet.
Voyeurisme speelt in alle films van Egoyan een rol, maar in Speaking Parts is het het hoofdthema. Een acteur die al vaker als figurant optrad wil nu wel eens een echte rol, met tekst, een ‘speaking part’. Om aan de kost te komen werkt hij in een hotel, waar een scenarioschrijfster komt logeren. Hij laat zijn CV achter, krijgt een hoofdrol en daarbij al snel een tamelijk ingewikkelde relatie met de schrijfster. Dat is extra complex omdat hij ook als gigolo voor zijn bazin werkt en er daarnaast nog een assistente vergeefs naar zijn aandacht vist. De liefde wordt voornamelijk via telefoons en beeldschermen bedreven, en dat is een steriele bezigheid. De kijker wordt als voyeur medeplichtig gemaakt: die zit ook via zo’n schermpje naar andere mensen te kijken. Hoe communicatiemiddelen tot vervreemding leiden.
Calendar is een film die Egoyan maakte in opdracht van de ZDF programmaserie Das kleine Fernsehspiel. Een kleine, goedkoop gemaakte film over een fotograaf die Armeense kerkjes vastlegt voor een kalender. Hij wordt begeleid door zijn vrouw, die als tolk fungeert. De fotograaf doet nogal zuur, en de vrouw gaat er uiteindelijk vandoor met de tolk die uitleg geeft. Als altijd bij Egoyan is de vorm bijzonder en belangrijk. Er zijn drie soorten beelden te zien. Het statische oog van de camera, opgesteld voor een fotogeniek kerkje, met daarvoor de vrouw en de gids die uitleg geeft en praat met de fotograaf, gespeeld door Egoyan zelf. De blauwgrijze videobeelden die terloops geschoten werden als herinneringen, nu en dan snel vooruit of teruggespoeld. En de fotograaf thuis, die een flinke stoet vrouwen op exact identieke wijze thuis te eten heeft. Na het uitschenken van de wijn vraagt de vrouw steeds of ze even kan bellen. De telefoon staat op de waterkoeler zegt hij dan, en gaat aan het schrijven. Ondertussen reageert hij niet op het antwoordapparaat dat we horen, waarop zijn vrouw vergeefs contact met hem zoekt. Zo helder als de structuur, zo complex is nu en dan het geluidsbeeld, met soms wel vier lagen door elkaar. Desondanks is de essentie van Egoyans filmkunst zelden zo transparant samengevat.
Nu zijn er dus zeven van deze pareltjes, allemaal met Egoyan’s echtgenote Arsinee Khanjian in een hoofdrol, in prettig geprijsde blauwe doosjes verkrijgbaar. Zonder extra’s, maar wel allemaal in het dubbellaagse DVD9 formaat. Door de compressie zo veel mogelijk te beperken is een beeld en geluidskwaliteit bereikt die het vaak expres rafelige bronmateriaal recht doet. Als iemand zich nu ook nog wil bekommeren over het oeuvre van Hal Hartley, is mijn geluk compleet.
Aanvullende informatie:
Speelduur: Next of Kin (1984) 70 minuten, Family Viewing (1987) 84 minuten, Speaking Parts (1989) 92 minuten, Calendar (1993) 75 minuten
Regie en scenario: Atom Egoyan
Beeld: 4:3
Geluid: mono
Uitgave: Concorde film www.concordefilm.nl
Website: www.egofilmarts.com
