Eerder is op deze site een pleidooi verschenen voor de elektrostatische luidspreker. Een type luidspreker dat ik koester, dat unieke eigenschappen kent als een lage vervorming en ongekleurde weergave, dat op realistische wijze een stereobeeld kan neerzetten. Er bestaan veel vooroordelen tegen de elektrostaat die berusten op klassiekers die na jaren gebruik de geest geven. Net als elk ander product uit de vintage klasse. Moderne materialen, hedendaagse technieken en sterk verbeterde elektronica maken de elektrostaat heden ten dage net zo betrouwbaar als elke andere (actieve) luidspreker. Sprak ik toen over de MartinLogan Electromotion ESL, vandaag gaan we een paar stappen hoger en leggen we de MartinLogan Expression ESL 13A het vuur aan de schenen.
Het principe nog eens in het kort
Bij een elektrostaat wordt een groot membraan voorzien van een coating waardoor het vel elektriciteit gaat geleiden. Dat membraan wordt gespannen tussen twee stators, vaste delen met een perforatie zodat het door het membraan opgewekte geluid naar buiten kan. Op het membraan wordt een vaste hoogspanning gezet en als de stator wordt voorzien van een wisselspanning signaal gaat het membraan bewegen in het elektrische veld. Het frame om de stators dient sterk te zijn om het membraan gespannen te houden, het membraan zelf is flinterdun.
De grote voordelen van een elektrostaat zijn de uitzonderlijk lage vervorming en het grote afstralende oppervlak. Nadelen waren in vroeger tijden: een gering rendement, een beperkt maximaal volume, de basweergave is meestal niet full range en ze zijn groot. Hoe groter het paneel, des te lager zijn de frequenties die kunnen worden weergegeven. Voor het diepe laag maakt MartinLogan gebruik van passieve of actieve woofers waarvan de behuizing een eenheid vormt met de daarop geplaatste elektrostaat.
Expression ESL 13A
Er is veel te lezen op de site van MartinLogan over de elektrostaat en in dit kader over de Expression ESL 13A, daarom zal ik mij beperken tot de kenmerkende eigenschappen en specificaties van dit model. Voor de midden en hoge tonen worden elektrostatische panelen gebruikt, de lage tonen worden via een cross-over onder de 300 Hz opgewekt met een tweetal 10 inch woofers, aangestuurd door twee 300 Watt klasse D versterkers.
De panelen van MartinLogan zijn licht gebogen, wat ML zelf benoemt als Curvilinear Line Source (CLS) Electrostatic Panel. De gebogen vorm van het paneel heeft als belangrijk voordeel dat de hoge tonen een betere spreiding kennen, zonder enig nadeel voor de geluidskwaliteit.
Het paneel geeft zowel geluid naar de voorzijde als naar de achterkant. Wie pal naast de elektrostaat gaat staan zal bemerken dat daar juist heel weinig energie is. Met andere woorden: reflecties van de zijwanden kent de elektrostaat nauwelijks en daardoor ontstaat een precies stereobeeld. Om het geluid alle ruimte te geven heeft MartinLogan een microperforatie ontwikkeld voor de statoren. Het statoren AirFrame van MartinLogan is gemaakt uit geëxtrudeerd aluminium en is zeer stijf. Het is zeer degelijk bevestigd aan de baskast met de woofers.
De woofers worden zoals gemeld actief aangestuurd en in de Expression ESL 13A zitten daartoe klasse D versterkers. Geen vrees, de overgang tussen paneel en woofer is onhoorbaar, daar is MartinLogan mede beroemd mee geworden. Bas is regelbaar ±10 dB onder de 75Hz, mid-bas is instelbaar op –2 dB, 0 dB, +2 dB. Vanwege de woofers kan de ESL 13A een veel hogere geluidsdruk realiseren dan waartoe een elektrostatisch paneel in staat is dat het gehele frequentiegebied moet omvatten, zoals een QUAD ESL 57 in vroeger tijden deed. MartinLogan gebruikt een 24-Bit Vojtko™ DSP Engine met optionele ARC™ (Anthem Room Correction) software als cross-over. Het Vojtko cross-over bevat uitsluitend luchtspoelen en polypropyleen condensatoren.
De scheiding tussen paneel en woofer is dus passief en niet actief. Immers gebruikt u voor het aansturen van het paneel een eigen eindversterker. De woofers staan rug aan rug ieder in een eigen compartiment en gedragen zich op die manier net zo als het paneel, zij het dat hoe lager de frequentie, hoe minder directioneel geluid is. De woofers kunnen met een meetmicrofoon worden ingeregeld op de ruimte waarin zij staan, vermits u daartoe de gratis ARC software download. ARC Genesis (zoals de jongste versie heet) werkt voor deze MartinLogan luidspreker voor de laagweergave, de laagweergave wordt aangepast aan de akoestische eigenschappen van de luisterruimte. ARC biedt geen oplossing voor grote akoestische problemen in de luisterruimte, daarvoor moet u nog steeds met demping en diffusie aan de slag. ARC zorgt er wel voor dat de weergever zich zoveel mogelijk gedraagt in een willekeurige ruimte als in de ruimte waarin hij ontworpen is.
Enige technische details zijn op hun plaats. Het opgegeven frequentiebereik is 24Hz tot 23kHz binnen ±3dB. Het aanbevolen versterkervermogen is 20 tot 600 Watt, daarmee behoren zowel buizenversterkers als transistor types tot de mogelijkheden. Horizontale afstraling is beperkt tot 30 graden, verticaal gedraagt het paneel zich als een lijnbron. Het paneel is 112cm hoog, heeft een oppervlakte van 3696cm2. Gevoeligheid ligt op een mooie 91dB. Qua impedantie is een elektrostaat wat lastiger, de MartinLogan niet uitgezonderd. Nominaal 4 Ohm, 0,7 Ohm bij 20kHz. De ESL 13A weegt per stuk 46,8 kilo en meet 156x34x70cm. Op de foto’s is te zien dat de ESL 13A een lichtje heeft onder de wooferkast. Dat kan uitgezet worden voor bijvoorbeeld home cinema toepassing.
Waar?
De luidsprekers zijn beluisterd bij importeur Penhold, daar zijn ze opgesteld en ingeregeld. Het is een ruimte van ongeveer 4,5 x 5,5 meter, waarbij de luidsprekers zo’n 2 meter uit elkaar staan, paneel op 1,5 meter van de achterwand, de bank waar ik op zit staat op een luisterafstand van pakweg 3 meter. MartinLogan heeft een heel gemakkelijke methode om de speakers correct in te draaien (een zaklantaarn richten op het membraan) en ook dat klopt. De wanden en plafond van deze kamer bestaan uit systeemelementen, niet ideaal voor high end- weergave, thuis kan de ESL 13A daardoor alleen maar beter spelen dan wat ik hier beluisterde.
Uiteraard gebruikt Penhold streaming en versterking uit het eigen leveringspakket. Een Anthem STR Preamplifier met een STR Power Amplifier. De ingebouwde DAC van de STR is ingezet aan een Lumin U2 transport. Een AudioQuest Niagara 5000 zorgt voor een schone stroomvoorziening. Kabels zijn van AudioQuest. William Tell Zero luidsprekerkabel, Wind en Storm Series netsnoeren, Pegasus interlink en Carbon digitale interlink.
Qobuz gebruik ik als bron. Natuurlijk is het vervolgens eerst wennen aan de ruimte en de akoestiek van de ruimte. De bank staat goed opgesteld. Lopende door de ruimte blaast laag af toe op, op de luisterpositie is het verloop vlak en zelfs wat terughoudend in de lage tonen, hetgeen ik prefereer boven teveel laag. Het stereobeeld is na wat luisteren naar testtracks te omschrijven als ‘top’.
Muziek aan, ogen dicht
Het stereobeeld van deze elektrostaten kan bij de juiste opstelling voorbeeldig zijn. Met de zangstem van een artiest precies op de juiste hoogte, dat wil zeggen tussen de 160 en 180 cm van de grond. Muziek hoort breed te staan en vrij te komen van de weergevers, mits juist opgesteld zoals MartinLogan dat aangeeft.
Diepte in een stereobeeld is bijna als vanzelfsprekend als de weergevers een eindje van de muur staan. Dat loskomen van de muziek van de weergevers zelf is een enorm pluspunt van MartinLogan. Het zorgt ervoor dat de band en de zanger(s) op een natuurlijke manier ontstaan in de ruimte, niet te herleiden zijn tot een fysieke weergever. Muziek luistert daarmee gemakkelijk en zelfs als ik rondloop door de ruimte blijft het stereobeeld behoorlijk overeind. In tegenstelling tot de elektrostaat van vroeger waarbij de optimale luisterplek was vastgepind voor één persoon. Er zit bovendien veel rust in de weergave, ik ontdek geen vervelende pieken of dalen, neem geen resonanties van wanden waar zolang het volume beheerst blijft tot rond de 80dB op de luisterplek.
Met zangeressen als Stacey Kent en Lori Liebermann zijn de ESL 13A luidsprekers redelijk ongenadig, anders gezegd eerlijk en oprecht in hun zuiverheid. Van enige kleuring is geen sprake op het paneel en elke gezongen noot staat dicht bij wat er in de studio gebeurde. Vooral bij deze twee is dat goed te beluisteren, immers hun stemmen zijn in basis zo goed dat er weinig aan gesleuteld wordt. Bij een track gezongen door Kent als “Jardin d’hiver” of “The very thought of you”, ontstaat tussen haar en de luisteraar een enorme intimiteit door de zuiverheid en de directheid van de weergave. Overigens ongeacht de volumestand, je hoeft niet luid te spelen om elk woord te kunnen volgen en te voelen wat de zangeres in de track heeft gelegd.
Natuurlijk is het woord transparantie op twee manieren uit te leggen, je kijkt immers door het paneel heen, maar in dit verband wordt echt de gedetailleerde en vrije weergave bedoeld. Het is buitengewoon lekker om hier te kunnen luisteren naar dit systeem.
Stukjes Qobuz playlist
Klein in de zin van tastbaar en dichtbij is “Suzanne” gezongen door Passenger van het album “Songs for the drunk and broken hearted”. Een lichte slis op de stem maakt het eerder ‘echter’ dan dat de weergave teveel hifi wordt. Hij zingt duidelijk waarneembaar dicht op de microfoon, komt heel dichtbij zonder zijn plaats in de ruimte op te offeren. Muziek blijft ter hoogte van de weergevers geconcentreerd. Dat geeft een gevoel dat de zanger een privéconcert geeft in deze ruimte. Dezelfde track akoestisch uitgevoerd heeft nog veel meer dat privékarakter. Zachte gitaar als enige begeleiding, stem nog altijd dicht op de microfoon, dat maakt zijn uitvoering erg mooi en bijna tranentrekkend. Je vraagt je af hoeveel dichter je bij de werkelijkheid kunt komen. Met dank aan de minimale vervorming van een elektrostaat ten opzichte van een conusweergever. Dat de stem in het stereobeeld iets is gezakt doet vermoeden dat de zanger gewoon zit op een kruk.
Telkens duikt “Still waters run deep” op, van het tweetal dat werkt onder de artiestennaam Carolin No. De playlist van Qobuz laat zich telkens weer horen. Niet erg want de elektronische klanken vormen een mooi contrast met Passenger. Fraaie stem van de Duitse zangeres komt naar voren, een achtergrondkoor vult haar aan. Verschijnt achter haar, dan weer eens links, altijd breed neergezet.
Ook steeds terugkerend is “In the tail of her eye” van het Esbjörn Svensson Trio, muziek live uitgevoerd in London. Fraaie jazz, vaak magnifiek spelend op een kleine en hoogwaardige monitor. Nu via het grote paneel niet minder indrukwekkend en meer live dan haalbaar op een klein systeem.
Heel gemakkelijk neemt de luisterruimte de akoestiek over van de zaal waar werd gespeeld. Je voelt de ambiance als het ware, de hersenen worden zo gemanipuleerd dat je verplaatst van Waardenburg naar Londen. Los van die ervaring staan alle details ter beschikking van het slagwerk dat uitbundig wordt bespeeld. De zuivere klanken van piano en de strak geregisseerde bas.
Over basloopjes gesproken, wat te denken van The Ray Brown Trio met “Cry me a river”. Dat mag weer wat luider spelen. Heel gemakkelijk laat de bas zich volgen, gaat best diep en toch heel beheerst. Ik noemde het al eerder, de bas staat meer ingesteld op kwaliteit dan op kwantiteit. Slagwerk zingt zachtjes mee, piano is nadrukkelijk de smaakmaker op het ritme van de bas en drums. Heel oud werk dat niets van zijn glans heeft verloren. Ik herhaal het nog maar eens: een transparante weergave. Zonder vervelend helder te zijn of tonen als vanuit een spijkerpistool op de oren af te vuren.
De luistersessie vraagt naar meer muziek om de dag een stukje extra te verfraaien.
Klassiek om van te genieten
Recent gevonden zijn pianokwartetten van Mozart, uitgevoerd door Frederico Colli op het klavier en Francesca Dego op viool. Begeleid door een viola en een cello. Heerlijke muziek om je mee te laten voeren op de klanken en die te ondergaan met een glas wijn in de hand. Te vroeg nog voor wijn, ik denk het er maar bij. De ruime dynamiek van de opname vormt geen enkel beletsel voor de Expression ESL 13A, de luidsprekers lijken ervan te genieten onder aansturing van de krachtige Anthem versterkercombinatie. Op heel rustige wijze wordt de muziek gebracht, de luisteraar bij de tijd houdend door de wisselingen in de muziek. Het is toch bijzonder hoe anders een elektrostaat speelt ten opzichte van 99 procent van de conusweergevers. Zo vrij, zo mooi plaatsend, zo enorm de ruimte gevend aan de muzikant. Je kunt de vier personen die spelen precies aanwijzen op hun plek. Elk instrument vindt zijn eigen plaats in de ruimte voor mij. Weer bekruipt mij het gevoel dat ze speciaal voor mij staan te spelen en voor niemand anders. Dat ik de enige persoon in de luisterruimte ben, speelt daarin geen rol.
Lastig te classificeren muziek wordt gemaakt door The Curious Bards op het album “Indiscretion”. Iers, traditioneel, middeleeuws, met klassieke zang. Het kan gespeeld worden in een concertzaal, net zo goed op een wilde avond in een Ierse pub. Een dobro maakt het pubgevoel nog een paar maten heviger. Het gezongen “Tears of Scotland” is krachtig en zuiver op de ESL 13A. Zet een bijzonder mooi beeld neer in de ruimte. Weet de sfeer te tekenen en zowel aan de stem als de instrumenten een certificaat van echtheid te verlenen.
Deze muziek zal niet ieders smaak zijn, mij intrigeert het in hoge mate. Dat de muziek het de techniek lastig maakt, maakt het tot prima testmateriaal en dat is mooi meegenomen. De stem van de zangeres kan namelijk heel fel uithalen en niet ieder systeem zal dat kunnen behappen. Te gemakkelijk kan het over de top gaan en de luisteraar aanmoedigen iets anders op te zetten. Gaat het wel goed, dan is het genieten. Zo simpel is dat. Sinfonieorchester Basel speelt voor mij “Dance Macabre” van Saint-Saëns. Van heel zacht spelen, vervolgens aanzwellend tot groot volume. Breed in de ruimte gezet, de viool van de duivel voorop, het orkest dat kan daveren achter hem. Bekkens, castagnetten, pauken, het gaat de Expression ESL 13A allemaal zo eenvoudig af. Het is geen enkel probleem om een groot orkestwerk los te laten op deze systemen. De tijd van de kwetsbare QUAD ESL 57 ligt ver, heel ver achter ons.
Terug naar jazz
Sinne Eeg loopt al heel wat jaren mee en uit haar begin periode stamt het album dat als titel haar naam draagt. Ze zingt diverse klassiekers, daarbij gesteund door de vaak gebruikte jazzopstelling van piano, bas en drums. Het is heerlijk om haar zo vrij te horen zingen, zo goed afgebeeld op ware grootte. Piano naar de zijkant gezet, drums aan de andere kant en de stuwende bas ergens achter haar. Lekker swingend. Wellicht niet de allerbeste opname, zo blijkt als de bekkens zowat naast je komen te staan. Bekkens met een heerlijk suizende metaalklank waarin snelheid van aantikken een groot pluspunt is. Puntig en transparant, detailrijk en met de juiste klankkleur in de instrumenten. Ik let ondertussen ook eens op de vermogensmeters van de Anthem versterker en zie dat het gevraagde vermogen zelden 1 Watt overschrijdt. Mogelijk zijn de meters een beetje ingesteld op gemiddeld verbruik en minder op pieken, maar het toont wel dat de ESL 13A geen vermogen vreet. Uiteraard geholpen door het actieve laag. Kom met een behoorlijke versterker en het vooroordeel dat een elektrostaat zo lastig aan te sturen is kan zo de vuilnisbak in. De versterker moet stabiel zijn en in hoge frequenties een lage impedantie aankunnen, dan ben je voor het grootste deel klaar. Buizen of transistoren, wat uw voorkeur heeft. De warmere klank van Accuphase, de heldere Jadis, Anthem, McIntosh, Naim, Audia, het mag allemaal wat mij betreft. Nog veel meer merken kunnen worden gebruikt zult u horen bij uw dealer. Uw smaak, uw voorkeur, uw portemonnee.
Heeft u wel eens gehoord van Fatma Said? Ik tot voor kort niet. Gevonden in Frankrijk en gekocht afgaande op het hoesje. “Kaleidoscope” heet het album met klassieke zang. Haar zang heeft veel minder het rollende karakter zoals dat van Bartoli, dat maakt dat je haar minder snel wisselt voor een andere zangeres. Inderdaad zingt ook Fatma opera, maar op een heel toegankelijke wijze. Ik koos de muziek voor het beoordelen van een klassiek geschoolde zangstem op de MartinLogan. Keer op keer word ik blij van de weergave. De luidspreker geeft heel veel bloot van de stem en intonatie van de zangeres, zonder daar zelf nog een sausje aan toe te voegen of een eigen kleur aan te geven. Ik hoor haar, Fatma Said, niet de hand van de luidspreker ontwerper of fabrikant.
Dat is een regelrecht compliment. Zo behoort het te zijn, maar dat is met een conus veelal lastiger bereikbaar. Dat wist QUAD al in 1957. Nu nog de wereld daarvan doordringen. Een lastige opgave mede vanwege het nu eenmaal noodzakelijke formaat van een elektrostaat. Je moet het membraan opspannen in een frame en hoe lager de weer te geven frequentie moet zijn, des te groter wordt het paneel. Om zowel de veelzijdigheid van Fatma als van MartinLogan aan te tonen sluit ik af met “I wanna dance with somebody”, nog steeds van de cd “Kaleidoscope”.
Weet u, dat gevoel te willen dansen dat komt ook in mij op. Met een blij gemoed straks de auto in en naar huis. Een zoveelste ervaring met dit mooie luidsprekermerk rijker.
Pleidooi
Ben ik een advocaat van de duivel als ik stel dat een goed uitgevoerd elektrostatisch systeem vaak beter presteert dan een conusluidspreker? Terwijl ik zelf niet met MartinLogan elektrostaten speel. Misschien wel, het is slechts de thuissituatie die belemmert dat een paneelluidspreker in de huiskamer komt. Waar overigens ook geen grote zuil zal komen te staan, nu of in de toekomst.
De MartinLogan Expression ESL 13A ken ik uit meerdere opstellingen, in winkels, bij mensen thuis, nu bij Penhold en keer op keer weet de luidspreker te boeien en te overtuigen van zijn kwaliteiten. De fabrikant wijst erop altijd Anthem ARC toe te passen, ook als de ruimte akoestisch juist is ingericht of aangepast.
Waar blinkt de MartinLogan Expression ESL 13A in uit? Dat is eenvoudig. Een ongekleurde weergave, zonder kastkleuring, zonder conuskleuring. Een zeer detailrijke weergave die niet irriteert of als storend wordt ervaren, ook niet na uren luisteren. Een prachtig en groot stereobeeld dat zich volkomen los weet te maken van de weergevers. Weliswaar met een niet al te ruime hotspot, maar het is ook niet nodig om precies de juiste zitplaats te zoeken. De ESL 13A laat zich aansturen met een keur aan versterkers, relatief weinig vermogen is nodig voor het paneel, idem voor het actieve laag. Dus daarin kan gezocht worden naar delicate weergave van een hoog kwaliteit niveau.
Kortom, deze elektrostaat is een ware kunstenaar in het weergeven van muziek. Kun je hem plaatsen en is er geen bezwaar tegen de afmetingen, dan zie ik geen obstakels op de weg naar heerlijk genieten van muziek.
MartinLogan Expresssion ESL 13A
Vanaf 11.999 euro per stuk | www.martinlogan.com
Beoordeling 5 / 5
