Het kan helemaal geen kwaad als een recensent van audioapparatuur een tijdje meeloopt in een winkel er daar aan den lijve ondervindt wat er leeft onder potentiële kopers van geluidsapparatuur. Nu is dat vrij lastig te combineren met een fulltime baan, maar als je zoals ondergetekende in de gelegenheid komt, dan is het een leerzame periode.
Martin Logan
Reden van deze aanhef vormen de elektrostatische luidsprekers van het Amerikaanse bedrijf Martin Logan. In de winkel werden ze veelvuldig gedemonstreerd en hoewel het gros van de klanten positief tot zeer positief reageerde op de weergave en de prijs-kwaliteitverhouding, waren er zelden klanten die ze daadwerkelijk kochten.
Een verbazingwekkend gegeven, hoogstens terug te leiden tot vooroordelen of het uiterlijk en het formaat. Die impasse mag mijns inziens wel eens verbroken worden en daarom is de kleinste telg uit het roemrijke geslacht Martin Logan in huis gehaald. Het is een boeiende belevenis geworden waarvan een verslag is geschreven.
Een Elektrostaat
Martin Logan is zo vriendelijk een boekje bij de luidsprekers mee te leveren van maar liefst 60 pagina’s (30 Engels en 30 in het Frans) waarin niet alleen beschreven wordt hoe om te gaan met de luidsprekers maar ook wordt ingegaan op het principe van de elektrostatische weergever.
De historie gaat bijna een eeuw terug naar twee jonge wetenschappers, C.W. Rice en E.W. Kellogg die samen het principe van de elektrostaat uitwerkten en een werkend exemplaar lieten horen. Een luidspreker met een conus beweegt door een wisselspanning te sturen door een spoel gehangen in een magnetisch veld. De spoel beweegt naar voren als het signaal positief is en naar achteren als het signaal negatief wordt. Deze spoel koppelt aan een conus en door de beweging van de conus ontstaat geluid. Een elektrostaat werkt niet veel anders, al is de opbouw wel totaal verschillend. Bij een elektrostaat wordt een groot membraan voorzien van een coating waardoor het vel elektriciteit gaat geleiden. Dat membraam wordt gespannen tussen twee stators, vaste delen met een perforatie zodat het bewegen van het membraan (het geluid) naar buiten kan.
Tussen het membraan en de stators wordt een hoogspanning gezet die kan oplopen tot 5000 Volt en als de stators worden voorzien van een wisselspanning signaal gaat het membraan bewegen in het elektrische veld. Het frame om de stators dient sterk te zijn om het membraan gespannen te houden, het membraan zelf is flinterdun. De grote voordelen van een elektrostaat zijn de uitzonderlijk lage vervorming en het grote afstralende oppervlak. Nadelen zijn of inmiddels waren: een gering rendement, een beperkt maximaal volume, de basweergave is meestal niet full range en ze zijn groot. Hoe groter het paneel, des te lager zijn de frequenties die kunnen worden weergegeven. Principes en de praktijk verschillen van elkaar en Martin Logan met zijn geweldige ervaring in het bouwen van elektrostatische weergevers heeft veel innovaties kunnen toepassen.
Martin Logan ElectroMotion ESL
De ElectroMotion ESL, afgekort tot EM-ESL, is het kleinste model dat Martin Logan op de markt brengt als full range luidspreker. Het is een hybride weergever met een elektrostatisch paneel voor de midden- en hoge tonen en een conus luidspreker als woofer. De EM-ESL heeft een lang paneel dat verbonden is met de wooferbehuizing. De afmetingen zijn circa 132x23x41cm, waarbij alleen de onderkast de diepte haalt. Het 23 cm brede paneel is maar een paar centimeter dik aan de randen. Het paneel is gebogen voor een optimale afstraling, al is die nog steeds maar 30 graden in het horizontale vlak. Dat heeft een vrij kleine sweetspot tot gevolg en het is zaak de panelen op de juiste manier in te draaien (zie handleiding).
Door de hoogte van het paneel gedraagt de EM-ESL zich als een line source, wat een voordeel is voor de hoogte-afbeelding en de invloed van zijwanden is gering. Door de open achterzijde van het paneel is het een dipool, voor en achter wordt evenveel geluid afgegeven. Daarom heeft de EM-ESL minimaal 60cm tot de achterwand nodig. Het doorsnede geringe rendement valt bij Martin Logan weg met een riante 91dB, bij een impedantie van 6 Ohm nominaal, zakkend tot 1,6 Ohm bij 20kHz. Omdat het paneel onder de 500Hz gaat afvallen is er een koppeling met een conventionele woofer via een passief scheidingsfilter.
De woofer is een 8 inch type met een papieren conus, geplaatst in een asymmetrische behuizing met een reflexpoort aan de onderzijde. De EM-ESL staat op spikes, als hij uit de doos komt zitten rubber doppen over de spikes om de vloer te beschermen, doppen die gerust mogen blijven. Voor het opwekken van de hoogspanning is een voeding nodig, Martin Logan levert voedingen mee, inclusief verlengdraden als de speaker wat verder van de wandcontactdoos staat. Het zijn eenvoudige muurpluggen, de performance van de EM-ESL is verder omhoog te tillen door daar een 15 Volt iFi voeding of SBooster toe te passen. De twee luidsprekers bezitten een sensor die energie bespaart als er een tijdlang geen muziek wordt gespeeld door het interne hoogspanning circuit uit te zetten. De prijs van een set EM-ESL met mat afgewerkte woofer behuizing bedraagt 3.550 euro.
Zoals opgemerkt heeft Martin Logan verbeteringen aangebracht aan de elektrostaat. Het paneel is bijvoorbeeld gebogen om een veel breder afstraalbereik te halen en de sweetspot te vergroten op de luisterplek. De stators zijn voorzien van een microperforatie waarmee ze voor geluid “onzichtbaar” zijn en visueel bijna geheel transparant. Het in een ronde vorm spannen van het membraan is mogelijk door het met ribben te verlijmen onder vacuüm. Het frame waarin membraan en stators zijn gevat wordt gemaakt van aluminium en zorgt voor een hoge mate van stijfheid.
De levensduur van een Martin Logan doet echt niet meer onder voor een conventionele luidspreker. De fabel dat een elektrostaat onderhoud nodig heeft is te herleiden naar de Quad ESL 57 die al jaren niet meer in de oervorm bestaat. Ze worden nog steeds gebruikt, de ESL 57 is een fantastische luidspreker, maar die is inderdaad meestal aan ouderhoud toe. Niet verbazingwekkend voor een product dat eind jaren 60 en begin jaren 70 populair was. Maar om daar nou een hedendaags product aan af te meten is onrealistisch.
Ook is de EM-ESL volkomen veilig ondanks de hoogspanning nodig voor het membraam. Kortom het enige overgebleven obstakel in de keuze voor een EM-ESL of zijn grotere broers is de afmeting van het paneel. De baskast staat altijd op de grond, die valt niet zo op en is leverbaar in mat of hoogglans, vormt door een meegeleverde front voor de woofer één geheel met het paneel, het paneel zelf is grotendeels transparant. Ja, het is hoog maar het went eenmaal in huis. Echt waar!
Thuis opgesteld
De Martin Logan ElectroMotion ESL vond gemakkelijk een plekje in de huiskamer naast het audiomeubel met de elektronica. Op het hart van de panelen gemeten staan zij twee meter uit elkaar, is de afstand tot de achtermuur 60 cm en tot de zijwanden 100 cm. De luisterafstand is ongeveer drie meter. De luidsprekers zijn aangesloten op een Audia Flight versterkercombinatie die over de top is voor de prijsklasse van de EM-ESL. Uit eigen, ruime ervaring weet ik dat betaalbaarder versterkers van PrimaLuna, Naim, Luxman, NAD en meer merken uitstekend overweg kunnen met deze weergevers. Zowel buizen als transistor.
Mijn referentiemateriaal is digitaal op een Melco opgeslagen, afgespeeld via een Auralic streamer en Metrum Acoustics DAC. Netspanning- en luidsprekerkabels komen van Crystal Cable, interlinks van Inakustik. Netfilter AudioQuest. Ethernet gedeelte met Melco switch en AudioQuest kabels. De EM-ESL staat opgesteld op Townshend Podiums ter ontkoppeling van de zwevende vloer.
Het plaatsen van de Martin Logan speakers was ondanks de dipool werking een fluitje van een cent. Achter de rechter luidspreker is een stenen muur, achter de linker een deur met glaspanelen. Het ophangen van wat dempend materiaal achter de weergevers gaf een lichte akoestische verbetering, niet zodanig dat het permanent bleef.
Op de fronten gezien komen ze niet verder de kamer in dan een gebruikelijke conus luidspreker, nemen niet meer plaats in en met het op juiste wijze indraaien ontstond een prima stereobeeld. Wel een opmerking, de EM-ESL heeft tijd nodig om in te spelen. Was de energie in de lage tonen direct uit de doos erg weinig, na circa 50 uur spelen werd het juist teveel. Het vlakte af naarmate de tijd verstreek, werd rustiger en evenwichtiger. Toch reageerde de baspoort op mijn akoestiek, wat op te lossen was door in de reflexpoorten een los opgerold stuk fiberfill te stoppen. Daarna bleef er slechts muziek over om van te genieten.
Chansons
Wie het programma “Chansons” kijkt kon niet om het fenomeen Barbara heen, die ik net iets te laat ontdekte om er een collectie van in bezit te hebben. Ik doe het daarom maar met Angelina Wismes en haar ode aan Barbara. Eén van de mooiste tracks is wellicht “Nantes” op haar album. De EM-ESL laat mij niet in de steek, een heldere en verstaanbare stem waardoor de teksten eenvoudig te volgen zijn. Accordeon op enige afstand van de stem en vleugel als extra. Angelina is warm, brengt je dicht naar de Parijse cafés waar je haar zomaar zou kunnen treffen.
Op een andere track is de band ritmisch sterk, valt uiteen in individuele spelers die los te volgen zijn als je dat wenst. De sfeer die de EM-ESL weet te maken is pakkend en daagt uit niet te kiezen voor een paar tracks maar de hele cd af te luisteren van voor tot achter. Mannelijke tegenhanger van Barbara is Renaud, hij zingt “Les cinq sens” waar een zware bas uit de woofers rolt. Zijn rauwe en doorleefde stem komt goed tot zijn recht, weet telkens boven de instrumenten uit te blijven. Een mooi stereobeeld is een geschenk van de EM-ESL, het is niet zo breed, maakt echter alles goed door formidabele plaatsing in hoogte dankzij de line source werking van de elektrostaat en de diepte in het stereobeeld.
Was Wismes vooral teder, Renaud neemt een rock band mee die er flink de vaart in heeft. Zijn “Filles de joie” smeekt zo ongeveer om extra volume, wat ik dan graag geef en waar de EM-ESL geen moeite mee heeft. De klank wordt niet anders, alles de druk en de impact. Overigens vind ik het zo knap van Martin Logan dat ze zelfs met dit kleine model een prachtige integratie hebben bereikt tussen paneel en baskast. De lage tonen sloffen niet achter de midden en hoge tonen aan, wat al snel kan gebeuren als een paneel zo snel reageert op muzieksignaal. Een overgang tussen de woofer en het paneel is niet waar te nemen. Niet met Renaud, niet in de gehele periode dat de Martin Logan in de kamer stond.
Italiaanse levenslust
Roel Dieltiens speelt met het Ensemble Explorations celloconcerten van Vivaldi, de componist die mij altijd een dosis levenslust weet te geven. Dieltiens gooit geen romantisch sausje over het werk, net zo min als de vijf strijkers waar hij mee werkt, de luit of gitaar en het orgel of klavecimbel dat afwisselend meespelen. De uitvoering komt wellicht dicht bij hoe Vivaldi het bedoelde. Maatschappij Harmonia Mundi heeft het strak geregisseerd in de fraaie opname en het is een lust voor het oor op de EM-ESL. Zelfs dit goedkoopste model in de reeks is in staat de liefde voor een elektrostaat op te wekken bij een luisteraar.
De gebrachte intimiteit die bij dit cello concert hoort boeit mij, de klankzuiverheid van het paneel is een open deur, het stereobeeld dat zo mooi op maat is komt heel dicht bij datgene dat in een kleine concertzaal te horen zal zijn. Enig puntje van kritiek is dat ik de luidsprekers an sich best kan blijven horen, ze laten de muziek niet volkomen loskomen van de panelen en de woofers. Ik weet dat de grotere Martin Logan elektrostaten dat wel kunnen, tegen helaas een hogere aanschafprijs. Ik schat in dat het te maken heeft met de afmeting van het paneel dat de scheidingsfrequentie bepaalt. In de EM-ESL moet de woofer tot 500Hz alles voor zijn rekening nemen. Stoort het mij? Niet echt, maar zoals steeds in de audio kan het altijd nog wat beter.
Vervang een solist met ensemble door uitsluitend een solist en het kunnen “horen” van de twee luidsprekers is verdwenen. Luitspeler Thomas Dunford weet “Suite for lute in G minor, BWV 995” gecomponeerd door J.S. Bach tot leven te wekken te brengen in de huiskamer. Het instrument staat op bijna ware grootte voor mij, strak in het midden geplaatst, op een zodanige afstand gehouden dat beleving zich eenvoudig verplaatst naar een opnameruimte waar hij geconcentreerd zijn luit bespeelt. Er zit een rijke en volle galm achter hem waarin de klanken van snaren en hout naklinken, met meer naar voren staand de directe klank van de snaar en strijkstok.
Dat Thomas als enige op dit album speelt maakt dat het zelfs niet op een EM-ESL 56 minuten lang achtereen kan boeien, ik speel er meestal één heel concert van en zoek dan verder naar iets anders. Zoals romantische aria’s gezongen door Nino Machaidze. Stem en groot orkest samengebracht op een album dat vol staat met muziek uit Roméo en Juliette of uit Lucia di Lammermoor. Gebracht wordt een orkest dat stevig in de schoenen staat, vol en overtuigend van de zachtste passage tot voluit spelen. Daarbij de gloedvolle stem van Nino die gerust mag uithalen en de EM-ESL niet in verlegenheid brengt.
Het is een plezier om zo naar deze prachtig gezongen aria’s te luisteren. Zet het resultaat af tegen de prijs van de twee luidsprekers, samen 3.550 euro en dan raakt u net zo verbaasd als ik.
Wereldse jazz
Anouar Brahem speelt op een oud, combineert het tokkelen met piano en accordeon op zijn album “Le pas du chat noir”. Vastgelegd op een ECM album, een label dat vrijwel altijd gerant staat voor kwaliteit. Op zich wat vreemd aandoende wereldmuziek, is het jazz, klassiek, oosters? Laat labels maar weg en geniet van de klanken van een oud onder zijn vaardige handen. Heeft een zwarte kat de naam ongeluk te brengen, de EM-ESL wordt er alleen maar gelukkig van. Pianospel heeft een helderheid die doet denken aan het spel van Keith Jarrett, de accordeon sleept Frankrijk de muziek in en samen met Anouar zorgt dat voor een boeiende opname die uitstekend wordt weergegeven en zonder één enkele valse noot door de kamer glijdt.
Sluit even de ogen en de luidsprekers zelf verdwijnen uit beeld. Het album sluit af met “Déjà la nuit” dat net zo soepel de oren inglijdt als andere tracks van deze muzikant. Minder zweverig is Rachelle Ferrell die met haar in Montreux live opgenomen album hoge ogen gooit. Het moeilijkste nummer om weer te geven is wellicht “Prayers dance” dat snel slagwerk, melodieuze bas, helder pianospel en de geweldige stem van Rachelle samenbrengt. De piano staat rechts met snelle loopjes en harde hoge tonen, die hameren zonder te irriteren.
Bas gaat diep en bestaat uit heel veel noten, verzandt niet in een reeks doffe dreunende tonen waar goedkope speakers er zoveel van produceren. Slagwerk is puntig met rake klappen. Rachelle is haar element en haalt op een onnavolgbare manier uit. En juist in die uithalen toont de EM-ESL zijn kracht. Vanaf 4 minuut 49 gaat Rachelle los met een langdurige gil die pijn aan de oren kan doen, maar waar de Martin Logan ElectroMotion ESL volmaakt mee weet om te gaan. Dat verdient een regelrecht compliment aan de weergever.
Popklassiekers
Een echte klassieker vind ik “Ivory boy” van The Nits op hun album “Wool”, een ruimtelijke opname met pijnlijk harde passages die de oren kunnen teisteren. De EM-ESL weet dat harde niet geheel te verbergen, zeker niet op een hoger volume, maar maakt luisteren evenmin ondragelijk zodat nog steeds genoten kan worden van het stereobeeld dat zo apart is. Stemmen en instrumenten die op verrassende wijze zijn samengebracht en laten horen waar de engineer ze in de ruimte plaatste. Naar voren komend, dan weer juist naar achteren weggezet,
The Nits maakten er een audiofiel feestje van. Of zet “Tusk” nog eens op van het gelijknamige album van Fleetwood Mac, live uitgevoerd samen met de U.S.C. Trojan Marching Band. We hebben het hier over 1979, de glorie jaren van de hifi industrie en de glorie jaren van superbands als Fleetwood Mac. Dat de opname ouder is en lang niet perfect doet niets af aan het luisterplezier. Een sprong in de tijd leidt naar “Little lies” uit 1987 dat net zo onvergetelijk is. De EM-ESL eet echt alles, van klassiek, via jazz, via wereldmuziek tot aan pop. Kennelijk gaat mijn leeftijd een rol spelen bij het uitzoeken van popmuziek en heb ik de boot gemist met hedendaagse artiesten, dus sluit ik af met nog wat gedateerd werk. 2010 “Soldier of love” van Sade overtuigt dat rock prima te draaien is op Martin Logan, maar dat de luidsprekers wel duidelijk maken dat een matige opname ook matig zal klinken. De ElectroMotion ESL is niet van plan zaken te verbloemen of mooier te maken dan de werkelijkheid is.
Alles opgeteld
Tel de voordelen op van een elektrostatische weergever, combineer die met een snelle woofer voor de lagere tonen en zie daar, de Martin Logan ElectroMotion ESL is geboren. Vergeet de diverse vooroordelen die bestaan rond elektrostatische weergevers en ervaar zelf bij uw dealer hoe zuiver en schoon een paneel kan klinken. Het ontbreken van een kast draagt bij aan de neutraliteit, het vervangen van een dome van 25mm door een elektrostatisch paneel zorgt voor een groot stereobeeld, vooral in de hoogte.
Toegegeven, de sweetspot is nog altijd aan de kleine kant, een paneel is visueel groot en er is per paneel een kleine voeding nodig. Daarvoor krijgt u heel veel muziekplezier aangeleverd tegen een zeer gunstige prijs-kwaliteit verhouding. Datgene dat u bij uw dealer krijgt voorgeschoteld is minimaal één-op-één ook thuis voor elkaar te krijgen zonder drastische verbouwingen. Het paneel is zo goed als transparant en dat maakt de acceptatie een heel stuk groter dan een paneel met een doek.
Luisteren naar een Martin Logan hybride elektrostatische weergever is een belevenis die in het hoofd blijft hangen. Martin Logan levert een brede reeks aan modellen, de ESL is het kleinste model, daarna worden panelen alsmaar groter, de woofer behuizing steeds dieper en de woofers worden of dubbel uitgevoerd en/of actief aangestuurd met de mogelijkheid DSP te gebruiken.
Als instapmodel biedt de ElectroMotion ESL al heel erg veel weergavekwaliteit, is voor een kleinere huiskamer of luisterruimte eigenlijk al genoeg in combinatie met een betaalbare versterker van goede komaf. Met alle muziek die ik draaide kon ik genieten, het mee laten lopen van de EM-ESL bij films en series op de TV zorgde voor een extra dimensie aan de beleving.
Al met al blijf ik staan achter de stelling dat een ElectroMotion ESL zeer hoog scoort, heel veel waar biedt voor zijn prijs en onterecht niet mee naar huis wordt genomen door een potentiële klant. Alleen maar vanwege het uiterlijk of de vooroordelen. Daar moeten we nu toch echt eens vanaf.
Martin Logan
Martin Logan ElectroMotion ESL met matte woofer behuizing | 3.550 euro
Martin Logan ElectroMotion ESL met hoogglans woofer behuizing | 4.150 euro
Beoordeling 4.5 / 5 | www.lookenlisten.nl
