Holborne Analog 1 RAW & Lyra Kleos

Tijdens de analoge dagen 2011 in Sneek – die Audio Selectief traditioneel elk voorjaar organiseert – ontdekte ik ook dit jaar weer een primeur. En wel in de vorm van twee draaitafels die sinds kort door Sneek HiFi geïmporteerd worden. Een afspraak voor een recensie was snel gemaakt en korte tijd later kon ik het testexemplaar in Sneek ophalen.

Is dat dan zo bijzonder, zult u zich wellicht afvragen. Er zijn al zoveel merken en soorten draaitafels op de markt. Wat zou een nieuw merk daar nog aan toe kunnen voegen? Dat zal ik u vertellen. De vinylliefhebber kan inderdaad uit een enorm aanbod kiezen wanneer het om vinyl draaiers gaat. Maar na enige tijd met een Holborne draaitafel te hebben geleefd kan ik u verzekeren dat het hier gaat om een bijzonder, om niet te zeggen uniek ontwerp. Op het eerste gezicht is dat niet meteen duidelijk. Dan gaat het om een minimalistisch design dat mij in eerste instantie doet denken aan Rega ontwerpen. Bij nadere beschouwing zijn er echter duidelijke verschillen waarneembaar. Tijdens de show in Sneek stonden er twee Analog 1 draaitafels van het Zwitserse Holborne naast elkaar opgesteld; de Analog 1 en de Analog 1 RAW. Het testexemplaar is de RAW versie, de goedkoopste van de twee.

Verschillen tussen Analog 1 & Analog 1 RAW

De RAW versie wijkt op een aantal punten af van de duurdere Analog 1. De plint van de duurdere versie is van Bird’s Eye Maple, Indian Rosewood, of Mineral Stone terwijl de RAW versie uitgevoerd is in zwart. Ook zijn bij de RAW de voeten niet gedempt, is de voeding eenvoudiger en wordt hij geleverd met de standaard dual pivot Holborne arm. Op zijn duurdere broer is het armboard te veranderen.

Analog 1 RAW

De plint van het testexemplaar dat ik meekreeg is grijs van kleur en is, zoals importeur Henk Niemeijer treffend opmerkte; ‘voorbestoft’. De her en der zichtbare lichtere puntjes wekken namelijk de indruk alsof er stof op ligt. Persoonlijk vond ik dat minder leuk omdat ik gedurende de hele testperiode mijzelf niet kon bedwingen om – uiteraard na eerst de arm met het element boven het plateau te hebben gebracht - regelmatig (tevergeefs) met een stofdoek over het grijze oppervlak te gaan. Qua uiterlijk was dat echter meteen ook het enige minpuntje. Alles ziet er even doordacht, strak en fraai afgewerkt uit. Zonder nu meteen door te willen zeuren over die beroemde Zwitserse uurwerken en de hoge Zwitserse kwaliteitsnorm moet me toch van het hart dat alles ‘top notch’ is. Zo wordt er in het magnetisch ontlaste lager een robijn ingezet. De eenvoudige plint rust op een drietal ronde metalen voeten – twee aan de voorkant en één midden achter - die gedeeltelijk onder de plint uitsteken. Tezamen geven zij de draaitafel de maten van 445 x 350 x 140 mm. Aan de onderkant bevindt zich – uit het zicht – een tuimel schakelaar waarmee omgeschakeld kan worden tussen 45 en 33 toeren. Daar vlakbij zit ook de aansluiting voor het kabeltje dat leidt naar de eenvoudige 12 volts voeding die in het stopcontact kan worden gestoken. Het plateau is van massief acryl en 30 mm dik. Het geheel weegt 10 kilo. Tot zo ver geen bijzonderheden, maar dat verandert op het moment dat ik het ga hebben over de aandrijving.

Aandrijving

In het algemeen kunnen draaitafels worden onderverdeeld in direct aangedreven- en snaar aangedreven ontwerpen. De Analog 1 RAW lijkt tot de laatste groep te behoren maar heeft een aantal kenmerken van een loopwerk met tussenwiel; gekoppeld, maar niet direct. Een snaar – ongeacht of het om een platte of een ronde variant gaat – heeft altijd een zekere mate van rek. Daardoor wordt het platform afwisselend vooruit getrokken en afgestopt. De ontwerper van de Analog 1 RAW, Meinrad Müller, heeft er voor gekozen om de snaar te vervangen door een stuk tape zoals dat gebruikt wordt bij de aloude taperecorder. Het grote voordeel is dat dit materiaal niet rekt of krimpt waardoor er een uitzonderlijk goede gelijkloop bereikt wordt. Maar dat is nog niet alles. Herr Müller heeft nog een tweede kenmerk van de taperecorder gebruikt om de aandrijving verder te optimaliseren. Op een taperecorder wordt de tape altijd strakgetrokken door een veer. Meinrad heeft nu de maxon Swiss precision brushless DC motor van de Analog 1 in een veerconstructie geplaatst waardoor de aandrijftape constant onder dezelfde spanning staat. Iedere keer wanneer ik muziek hoor die op deze draaitafel gedraaid wordt, stel ik mezelf dezelfde vraag; waarom is er nooit eerder iemand op dit idee gekomen? Dat het idee werkt blijkt wel uit de door de importeur gemeten waardes; 87 dB rumble, +- 0,02 % wow/flutter. Excellente waardes die hij volgens zeggen eerder uitsluitend gemeten heeft bij een aantal veel duurdere draaitafels zoals een Simon Yorke met een prijskaartje tussen de 30.000 en 40.000 euro. De motor wordt gestart door een lichte aanraking van de links voor op het chassis geplaatste startknop. Zodra dit gebeurt licht op deze knop een rode led op.

Toonarm

Ook het ontwerp van de 10 inch arm is ingenieuzer dan je op het eerste gezicht zou verwachten. Zelf dacht ik aanvankelijk aan een één punt gelagerde arm. Op het moment dat ik de arm aanraakte wist ik echter dat dit geen uni pivot kon zijn. Het wiebelige karakter - zoals ik dat ken van de jarenlang door mij gebruikte JMW 9 arm – ontbrak volledig. Mijn tweede gedachte was dan ook dat het hier ging om een cardanisch lager. Ook dat bleek echter niet te kloppen. Het is een gebalanceerde unipivot arm – een zogenaamde dualpivot arm (patent pending) – die de voordelen van beide typen lagering in zich verenigt. Door de tweepunt lagering is axiaal draaien van de arm – met alle ongewenste gevolgen van dien – volledig uitgesloten. De armbuis is gemaakt van carbon en gevuld met dempend materiaal. De afneembare headshell lijkt op die van een aantal Clearaudio armen maar in tegenstelling tot die Duitse varianten is de hoek ten opzichte van de armbuis bij deze Zwitser gefixeerd. Het contragewicht bestaat uit drie delen en er zijn meerdere headshells beschikbaar waardoor de arm compatibel is met de overgrote meerderheid van de op de markt beschikbare elementen. Hoewel de arm leverbaar is met de interne bekabeling en de interlink naar de phono versterker uit één stuk, is het testexemplaar uitgerust met de interne bekabeling die uitmondt in een onder de draaitafel geplaatste vijfpolige SME mini-din aansluiting. Dit heeft als groot voordeel dat er voor de verbinding met de phono gebruik kan worden gemaakt van een zelf gekozen merk en type interlink.

Lyra Kleos

Ondanks dat de Japanse Lyra elementen afkomstig zijn uit het gebied dat recent getroffen is door een grote aardbeving, heeft dit geen gevolgen gehad voor de productie. Jonathan Carr is de succesvolle ontwerper van de beroemde en door velen geliefde Lyra elementen. Met de introductie van de Lyra Delos is hij qua ontwerp een nieuwe weg ingeslagen. De duurdere Kleos is het tweede MC element dat vanuit die nieuwe zienswijze is ontworpen. Het bijzondere van het ontwerp is dat de opstellingslijn van de spoeltjes en het magnetisch circuit te allen tijde onder de goede hoek staat. Dit is van belang voor het faserein produceren van geluid. Bij de meeste MC elementen verandert de hoek van de spoeltjes en het magnetisch circuit op het moment dat de naald het vinyl raakt en er een bepaalde druk op de naald uitgeoefend wordt. Bij de KLeos, net als bij de Delos en de andere nieuwe Lyra elementen die nog zullen volgen, blijft de hoek echter wel constant. Tijdens het fabriceren van het element zijn de onderlinge verhoudingen optimaal ingesteld en die blijven tijdens het aftasten onveranderd. Dit maakt dat het element niet alleen beter spoort, maar ook een hogere resolutie en een groter dynamisch bereik heeft. Zoals bij alle elementen het geval is, is ook de Kleos gebouwd door Yoshinori Mishima. Hij wordt daarin bijgestaan door Akiko Ishiyama, een leerling die het voorbereidende werk doet. Omdat Mishima de enige is die zich bezig houdt met “finishing, voicing, measuring & testing” van de Lyra elementen geldt er voor alle typen een wachttijd. Om die reden was het Kleos element pas kort voor de show in Sneek gearriveerd en had het daarom ook nog maar enkele draaiuren achter de rug toen hij bij de show demo’s werd ingezet. De Kleos is een medium weight, medium compliance, low-impedance MC element. Hij heeft een frequentiebereik van 10 Hz tot 50 kHz. De cantilever is een Ogura boron met daaraan bevestigd een door Lyra ontworpen long footprint line-contact stylus (3 um x 75 um. De spoeltjes in de massieve metalen body (7075 alloy) zijn van 6-N high-purity copper, de interne impedantie is 5.4 ohm, de tracking angle is 20 graden en de compliance 12x10 cm/dyne at 100 Hz. De aanbevolen naalddruk voor dit 8.8 gram wegende, in satin silver uitgevoerde, element is 1.6 tot 1.75 gram. De aanbevolen afsluitimpedantie loopt van 91 Ohm tot 47000 Ohm, waarbij de juiste waarde bepaald dient te worden aan de hand van luisterindrukken. Deze impedantie zal in ieder systeem een andere waarde kunnen hebben, afhankelijk van het merk/type phono voorversterker, de systeem samenstelling en de luistervoorkeuren van de gebruiker.

Analoge referentieset

Sinds kort hangt er in de SME 309 arm van mijn TW Acustics Raven Two draaitafel een Lyra Delos element. Dat is middels een gebalanceerde Magic Link Reference Phono kabel van John van Gent verbonden met de ASR Basis Exclusive Phono. Ook tussen de ASR en de Unison Research P70 zit een zelfde kabel, ditmaal afgemonteerd met rca connectoren. De P70 is middels Siltech luidsprekerkabels verbonden met Opera Callas Diva vloerstaande luidsprekers. De Holborne draaitafel is beluisterd in combinatie met twee phono voorversterkers; de genoemde ASR Basis Exclusive en de Blue Amp model 42. Alle gebruikte netkabels zijn van Essential Audio Tools.

Luisteren

Zoals gezegd; de eerste maal dat ik deze Holborne/Lyra combinatie hoor, speelt deze tijdens de show in Sneek. Een show is uiteraard nooit de optimale situatie om de klank van een component of set te beoordelen maar het geeft wel een eerste indruk. Een indruk die meestal in de richting gaat van de werkelijkheid zoals die later in de vertrouwde akoestiek van mijn grote luisterruimte wordt neergezet. Die eerste indruk is er op dat moment een van strakheid. Een karakteristiek dat voor beide draaitafelcombinaties geldt. De duurdere Holborne – met zijn ontkoppelde voetjes, een SME V arm en duurder Lyra Titan i element - klinkt op dat moment via dezelfde Isophon luidsprekers zelfs nog iets strakker. De drive en het strakke karakter maakt dat het geluid me doet denken aan een draaitafel met tussenwiel. De Manger LP die beluisterd wordt bevat enkele tracks met alledaagse geluiden – klokkengebeier en een menselijk gesprek gelardeerd met geluiden van een piepende en dichtslaande deur – die op beide draaitafels op indrukwekkend realistische wijze worden weergegeven. Dat belooft iets voor de luisterruimte thuis.

Wanneer Henk Niemeijer op een gegeven moment een aantal malen heen en weer schakelt tussen beide Holbornes – die allebei als phono het meest recente ontwerp van Nelson Pass gebruiken - hoor ik in het middengebied van de Kleos diezelfde wat rijkere weergave die ik ken van de Delos. Iets wat bij de uit de oude lijn van Lyra afkomstige Titan i ontbreekt. Aan de andere kant lijken kenmerken als directheid en helderheid in de Kleos niet in diezelfde mate aanwezig als in de Titan i. Persoonlijk voel ik op dat moment meer betrokkenheid bij de muziek zoals die via de Titan i op mij af komt, ook al klinkt een stem fractioneel ‘menselijker’ via de Kleos. Ik haast me er aan toe te voegen dat in deze situatie beide elementen niet goed vergeleken kunnen worden omdat er sprake is van een veelheid aan ongecontroleerde variabelen. Zo speelt de Kleos bijvoorbeeld via een Crystal Cable interlink terwijl de Titan i een Siltech interlink gebruikt. Interlinks die qua klankkarakter nogal sterk van elkaar verschillen.

Luisteren in mijn eigen luisterruimte

Thuis staat er naast de Holborne Analog 1 RAW met Dual Pivot toonarm en Lyra Kleos element dus geen Holborne Analog 1met SME V arm en Lyra Titan i element maar een TW Acustic Raven Two met o.a. een SME 309 arm en Lyra Delos element. Het voordeel van mijn ASR phono is dat hij eigenlijk opgebouwd is uit twee gescheiden phono voorversterkers waardoor ik heel eenvoudig om kan schakelen tussen beide draaitafels. De vergelijking is niet helemaal eerlijk omdat de Delos zijn signaal gebalanceerd doorgeeft via een John van Gent Magic Link Reference kabel terwijl de Kleos zijn signaal via een Crystal Cable Reference kabel single ended doorgeeft aan de ASR. De dubbel LP ‘Rio’ van de Duitse trompettist Till Brönner wordt als eerste uit één van de kasten getrokken om de klankkwaliteiten van deze Zwitsers/Japanse combinatie te beoordelen. Kant 1 van de 180 gram vinyl schijf opent met ‘Misterios’ en het is niet de trompet van Till, maar de stem van Annie Lennox die als eerste te horen is. Wie haar alleen kent van de hits die zij maakte in de tijd dat zij samen met Dave Stewart het Britse synth-pop duo Eurythmics vormde, zal haar wellicht op het eerste gehoor niet eens herkennen. De stijl, en daarmee ook haar stem, is wat zwoeler op deze latin plaat. De Kleos weet de karakteristieke klank van haar stem feilloos neer te zetten en zet hem mooi af tegen de warme stem van Milton Nascimento en de volle, rijke klank van Brönner’s blaasinstrument.

Ik hoor typische Lyra karakteristieken; prachtige focussering, grote soundstage, neutraal, snel, helder, dynamisch en gedetailleerd zonder door te schieten in scherpte. Tegelijkertijd hoor ik dat deze Kleos, net als de Delos, een wat warmere tonale balans heeft. Warmer, maar niet in de zin van afgerond. De hoge resolutie uit zich in verfijning en is fluweelzacht vloeiend in met name het middengebied. Dat de Kleos daarin weer iets verder gaat dan de Delos blijkt wanneer ik datzelfde nummer daarna nogmaals draai op de Raven Two. Met die andere draaitafel wordt meteen nog een karakteristiek helder. Zeker wanneer ik daarna terugschakel naar de Holborne en op het acryl een 180 gram vinyl schijf uit 2007 neerleg; Bruce Springsteen’s ‘Magic’, het eerste studioalbum dat hij weer met de E Street Band maakte na ‘The Rising’. Opener ‘Radio Nowhere’ klinkt door de ruimte en er is geen twijfel mogelijk. Opnieuw is er die strakheid in het geluid die ik ook in Sneek al constateerde. Met dit ritmische uptempo nummer van Bruce is het weer overduidelijk hoorbaar. Ik hoef de LP niet eens op het plateau van de Raven Two te leggen om te weten dat daar die drive, dat ‘tussenwiel effect’, in de weergave zal ontbreken. Ondertussen zing ik mee met het refrein; “I just want to hear some rhythm”. En ritme is wat ik hoor. Tijdens de daaropvolgende luistersessies draai ik op beide draaitafels LP’s met daarop de meest uiteenlopende muziekstijlen. Steeds opnieuw zijn de indrukken hetzelfde. Ook wanneer ik de ASR phono tijdelijk vervang door een Blue Amp model 42. Al legt de gesignaleerde strakheid niet bij elk album hetzelfde gewicht in de schaal. Zo verliest het album ‘Chet’ van Chet Baker zelfs wat van zijn zwoele warmte doordat via de Holborne de weergave wat directer, strakker en meer ‘gedreven’ overkomt. Uiteraard praat ik over nuanceverschillen.

Al met al

Het Zwitserse Holborne heeft mij aangenaam verrast met deze platenspeler. Het uiterlijk is onopvallend doch stijlvol, de gebruikte techniek is van hoog niveau en voor een deel vernieuwend te noemen, de bouwkwaliteit is zoals je dat van een Zwitsers product mag verwachten en ook klankmatig speelt de Zwitser in de hoogste regionen mee. Hij presteert op een niveau dat zijn prijsklasse ruimschoots overstijgt. De combinatie met Lyra Kleos is een zeer geslaagde. Het tweede element uit de nieuwe reeks van Lyra elementen heeft eenzelfde klanksignatuur als de goedkopere, eerder gelanceerde Delos met deze aantekening dat hij in alle kenmerken van die instapper net weer een stapje verder gaat. Een excellent sporende groefploeger die zich met veel elan door alle muzieksoorten een weg baant. Een overtuigend debuut voor deze twee nieuwe componenten die - zowel samen als los van elkaar - alles in zich hebben om het de concurrentie erg moeilijk maken.

Aanvullende informatie:

Importeur: Sneek HiFi

Prijzen:

Holborne Analog 1 RAW Black met dual pivot mk II arm - 4050 euro
Holborne Analog 1 Bird’s Eye Maple met dual pivot mk II arm - 5800 euro
Holborne Analog 1 Indian Rosewood met dual pivot mk II arm - 6050 euro
Holborne Analog 1 Mineral Stone met dual pivot mk II arm - 6300 euro
Lyra Kleos MC element - 2800 euro