WERELDPRIMEUR: DiaLogue Six and Three versterkers

Elke man heeft periodes in zijn leven, waarin een bepaald soort speelgoed hem in de ban kan houden. Bij mij waren dat automodellen, gevolgd door Legosteentjes, daarna kwamen in mindere mate modeltreinen, terwijl buiten spelen met een kar steeds leuker werd. De eerste muziek kwam in mijn kamer, verzamel-lp’s en daarnaast ook de eerste vriendinnetjes. Een liefde voor audioapparatuur ontwikkelde zich.

Op verscheidene momenten in mijn leven herhaalde dat proces zich. Ik ging opnieuw autootjes sparen en in elkaar plakken, pakte de treinen van zolder, kocht steeds meer muziek en kreeg meer serieuze vriendinnetjes. Muziek en techniek zijn altijd als een rode draad door mijn leven blijven lopen. Waarbij de apparatuur nog net zo kan lokken als een Ferrari model of een Fleischmann locomotief. Mijn huidige speelgoed bestaat voornamelijk uit versterkers en cd-spelers, zonder uitzondering voorzien van elektronenbuizen. In de voortrap, de eindtrap, de voeding, waar je maar kijkt gloeien buizen.

Niet zo verwonderlijk dat ik aan Durob Audio om de nieuwe PrimaLuna DiaLogue Three voor- en Six eindversterkers vroeg voor een recensie. In één klap kreeg ik er twaalf stuurbuizen, twee gelijkrichters en acht eindbuizen bij. Ik de koning te rijk en Eneco blij met de extra omzet. Vrolijk gelardeerd met nog eens zes buizen in de PrimaLuna cd-speler, eigenlijk zeven als ik de interne buis van de digitale clock meetel.

Speelgoed

Speelgoed verzamelen is leuk, nog leuker is het om er mee te spelen, alleen of samen met vrienden. Dus als ik een nieuw apparaat binnenkrijg, zet ik dat niet op de plank als een 1:43 model; het moet gaan leven. Het gaat aan de stroom en de cd- of lp-kast wordt minutieus onderzocht op fraaie werkjes van deze of gene. Al moet de hele kamer op zijn kop, ik wil het horen. Daarom zingt nu, op heel lieflijke wijze Carla Bruni, tegenwoordig beter bekend als mevrouw Sarkozy. Met haar zoete, hese stem klinken de teksten over de set, terwijl ze zachtjes op haar gitaar speelt. De eerste cd met de titel Quelqu’un M’a Dit houdt me al jaren in de ban. Toch lijkt hij wel nieuw, nu ik hem speel op de PrimaLuna DiaLogue versterkerset. Onverwacht warm en vriendelijk is haar stem. Zingt ze alleen voor mij? Het lijkt haast zo. Ik mag wel even genieten van dit schoons voordat ik vertel, dat deze verrassing nu pas tevoorschijn komt.

Want het begon allemaal een beetje anders, zo vlak nadat ongeveer 85 kilo aan versterkers naar de 3e etage was gesleept. Gloednieuw uit de doos (althans de eindversterkers) dus eerst flink uren maken op een plekje waar ze geen last veroorzaakten. Om die reden gingen ze naar de achterkamer, waar een paar Ruark Sabre III monitors stond te wachten. Een combinatie met mijn eigen PL8 cd-speler is snel gemaakt. De DiaLogue Three voorversterker een beetje open en de set z`n gang laten gaan. Tot het moment dat je komt binnenlopen en verbaasd opkijkt. Zijn dit mijn Ruark’s? Zo ken ik ze niet. Wat een kracht zit daar achter. Ik zoek naar het juiste woord en kom uit op “autoriteit”. Dat dekt precies de lading. Deze monoblokken met elk vier EL34 buizen laten de luidspreker precies doen wat de versterker ze voorschrijft. De luidsprekers geven zich volledig over en doen hun best de meester tevreden te stellen. Tegen deze autoriteit kan niemand op.

Ik speel op dat moment helemaal niets bijzonders, een verzamel-cd die ik pakte omdat hij toevallig binnen handbereik was. Niets audiofiels of speciale muziek om in te spelen. Ik krijg een aantal popnummers om de oren waaronder Phil Collins, Sting, Natalie Cole en Chris Rea. Ik haal mijn vrouw erbij om de autoriteit te laten horen, die gaat prompt zitten en zingt zachtjes mee. Het pakt haar al net zo als het mij grijpt. Daarna is het natuurlijk leuk om zo door te spelen, maar op die manier komt de set niet volledig tot zijn recht.

Logeerpartij

Als ik op een mooie avond vrienden verwacht, sleep ik de hele zaak naar de huiskamer en vervang tijdelijk de PL8 cd-speler door mijn Lua. Nog steeds doe ik niets speciaals, gewoon een Supra LoRad kabel en verdeelblok, een TAF en een Hanze Hifi netsnoer, aan de monoblokken de meegeleverde kabels, interlinks van Crystal Cable en luidspreker kabel van Chord. Kortom: eigenlijk een rommeltje.

Als wat vrienden arriveren schuift Foreplay in de speler. Het zorgt voor verbaasde gezichten. Jazeker, het zijn de Focal Diablo monitors en er speelt geen subwoofer mee. Daar hebben we opnieuw de kern van deze versterkers te pakken. Autoriteit. Één vriend zeurt: “Kan ik de versterkers meenemen voor een duurtest van de komende 5 jaar?” Ik weiger de DiaLogue set mee te geven, daarvoor in de plaats verdwijnt wel mijn Lua cd speler voor een logeerpartij, waardoor ik noodgedwongen een paar dagen later met de PrimaLuna ProLogue Eight zit te spelen. Niet bepaald een straf, het lijkt me eerder dat de synergie tussen de versterkers en de cd-speler verder is toegenomen. Hij sluit naadloos aan.

De Focal`s doen hun best om te zingen voor de baas. Met de lieve Carla Sarkozy-Bruni als aanjaagster. Wat een wonderlijke schoonheid. Naast de muziek en de zang kun je technische opmerkingen maken. Zo is de stage heel fraai neergezet, vrij van de luidsprekers met een minimale hotspot, over de hele bank gaat luisteren gewoon erg goed. Op de hotspot heb ik een tikje meer diepte, dat is eigenlijk alles. Waar ik ook ga zitten, het beeld is compleet en trekt niet naar één kant. Het hoog is tintelend fris en open, de stem een zonnetje van jewelste, de bas is licht eentonig, zoals ik die herken van andere sets. Het geheel klinkt vooral speels. "Speels" en "autoriteit": gaat dat dan samen? Ja, juist op een goede basis kun je plezier maken. Dan irriteert er niets, zelfs niet na uren luisteren.

Kun je muziek heel hard laten spelen, kun je uitstekend muziek heel zacht spelen en toch volledigheid in de weergave behouden, zoals een McIntosh dat presteert. De zegeningen van twee krachtige 70 Watt monoblokken. Met de riante luxe van een afstandsbediening, die ik hevig zo ontbeer op mijn persoonlijke H.A.T./Manley combinatie en op mijn PrimaLuna ProLogue Two, regel ik vanuit mijn stoel het volume en wijs ik de track aan die ik wil spelen. Ik kan zelfs de eindtrappen uit ultralineair stand halen en in triode schakelen. Iets wat ik zeker heb geprobeerd, maar noch met de Ruark, noch met de Focal`s vind ik het geluid daar beter van worden. Dat is een wat andere ervaring dan ik ooit had met een DiaLogue Two op een set Focal 937Be vloerstaanders. Met hun veel hogere rendement profiteerden die wel van enige extra properheid over het gehele frequentiespectrum. Volkomen luidsprekerafhankelijk dus. Op de monitors is de triode stand te licht, een beetje te kaal en clean. De ultralineair EL34 heeft meer lef, meer overtuiging, eh ja, meer autoriteit.

Glory of Love

Na twee keer door de hele Bruni cd te zijn gedraaid, grijp ik terug op de eerste kennismaking, de Glory Of Love 4 cd uit 1992. De Focal’s laten bij Sting al horen, dat je met een set Ruark’s, die minder dan een vijfde kosten van een set Diablo’s, best kunt sollen, maar niet met deze Utopia’s. Waar Sting eerder lekker klonk komen nu de beperkingen naar voren. Onzuiverheid in de opname, rommelig laag, vlakke dynamiek. De push en de power zijn er, die staan als een huis, detaillering, klankzuiverheid, goede klankbalans die zich erg neutraal gedraagt. Snel door naar Chris Rea die Looking For The Summer is, ach ja, wie niet. De stem staat mooi hoog, dat maakt hem menselijk en correct. Percussie houdt het ritme goed vast, orgeltje daar overheen gezet door de mastering engineer. Vrolijk en spetterend. Dat krijg je prompt in overvloed nog een keer met Phil Collins op Another Day In Paradise. Ik begin me min of meer in mijn eigen paradijs te voelen. Terwijl ik toch best weet dat het nog beter kan, helaas alleen met een navenant prijskaartje, meerkosten die u zullen doen schrikken.

Ik beoordeel zelden vergelijkend, ik oordeel liever op de eigen merites die ik voorgeschoteld krijg. Ditmaal kom ik haast niet onder een vergelijking uit omdat het hele huis onderhand vol staat met EL34 buizen versterkers (Manley Snappers, PrimaLuna PL2 en DL6, Yarland FV34BSA). De opbouw bevalt me wel, Yarland als kleinste telg gedraagt zich beheerst maar klein, de PL2 heeft al meer kracht en souplesse, de DL6 is daarvan de ver overtreffende trap, Manley een verhaal apart in een andere ruimte in een andere opstelling. Tot nu toe alle vier prima om naar te luisteren en binnen hun prijskader opvallend goed. Niet voor niets heb ik een PL2 met PL8 als standaard in mijn kleine set staan.

Via Glory Of Love 4 kom ik uit op Beverley Craven. De dame heeft lang na haar Holding On een cd uitgebracht in eigen beheer, alleen te koop via www.beverlycraven.com. Close To Home is tot nu toe haar meest persoonlijke werk met een paar echte meesterwerkjes in de nullen en enen. Ik draai de cd graag, niet alleen vanwege de stem van Beverly of de vrolijke muziek, maar mede omdat ik de opname erg waardeer. Heel helder en vrij, open en breed neergezet zonder intimiteit te verliezen. Bovendien niet altijd even gemakkelijk om goed neer te zetten. De drukke en harde passages zijn behoorlijk confronterend voor een set. Erg direct opgenomen, waardoor het sterk doet denken aan een liveconcert. All Yours laat me zittend op de bank dansen en bewegen. Heerlijk de tweede stemmen afgezet tegen Beverley zelf, mooi de percussie, de geplukte bas, de vrolijkheid die uit het nummer spreekt. Met of zonder DiaLogue, ik zou de cd bestellen als ik u was. Neemt u die mee naar de winkel, draait u track twee en u weet precies wat mij bevalt aan de DL3 met het paar DL 6-en. Dat het zoete, Engelse bekkie van Craven muzikaal gedragen wordt door een stel krachtpatsers met EL34 ’s in de broek is eerder vertederend dan over de top.

Krachtige weergave

Misschien is het nu de tijd voor serieus audiofiel verantwoord werk van Jacintha, Shirley Horn, Dire Straits en klassiek werk van diverse topsolisten. Niet omdat het zo nodig moet, ik wil gewoon volop met het speelgoed spelen voordat ik het moet inleveren bij Durob Audio.

Dire Straits On Every Street draai ik niet zo heel vaak. Misschien omdat de cd vraagt om krachtige versterkers, die druk weten op te bouwen. Gisteren op een Yarland was de cd mooi, maar te vriendelijk. Nu met de DL3 en DL6 is de vriendelijkheid ver te zoeken. Pak aan die kracht en overweldiging. Pas als ik opgestaan ben om iets te drinken te halen realiseer ik mij hoe de buren te lijden moeten hebben. Het staat hard, fors hard. Dat ik dat niet merkte is volkomen te danken aan de schone weergave, waarbij het volume aanzwelt zonder dat vervorming daarmee gelijke tred houdt. Het blijft alsmaar zuiver en aangenaam. Als ik al iets mis, is het een zekere mate van verfijning die ik elders wel kan vinden. Het laatste tikje op het bekken, het aanzetten van een gitaarsnaar, de minieme geluidjes die passen in een opname.

De proef op die som moet Shirley Horn maar leveren. Track 11 van You Won’t Forget Me heet If You Go. Percussie, piano, bas en stem. Vooral de percussie is uitermate subtiel in het hoog. Daar komt naar voren dat de DL3/DL6/PL8-combinatie veel ruwe bolster heeft, met een blanke pit die van mij groter mag zijn. Voor een deel is de PL8 cd speler daar schuldig aan. De Lua ging er beter mee om en maakte meer indruk. Helaas voor u is de Lua niet meer te koop en is mijn exemplaar zwaar gemodificeerd en gepersonaliseerd. Let wel, het gaat hier om nuances, nuances die de prijsklasse van de DiaLogue-set eigenlijk overstijgen. Want zonder de directe vergelijking van een eerdere avond was het mogelijk niet eens opgevallen. Dan had ik mij meer gericht op de vrije dynamiek, de snelheid, attack, de prachtige stem en het grote beeld. Het is de taak van de recensent, te observeren en analyseren. In voorkomende gevallen leidt dat tot pietluttigheid, waarvoor mijn verontschuldigingen. Als Shirley Horn zwijgt buig ik nederig het hoofd.

Jacintha volgt, volgt te vaak. Ik zeg er niets meer over. Neemt u maar aan dat zij heel bevredigend mijn oren vulde. Janis Ian speelt Guess You Had To Be Here van haar cd Breaking Silence. De laatste tijd veel gebruikt om de progressie van een inspelende dac te bepalen. Daardoor vers in het geheugen op meerdere sets. Stel het simpel: kracht, eenheid, goed hoorbare tamboerijn, drums vet, bas knetterend en vooral het toverwoord van de DiaLogue: “autoriteit”. Deze versterker zet meer door op de Focal’s dan waartoe de Snappers van Manley Labs in staat zijn. Terwijl die op papier met 110 Watt per kanaal de 70 Watt DiaLogue Six de baas moeten zijn. Naar mijn idee zet Manley in op het snel verslijten van buizen door die flink onder spanning te zetten en is de PrimaLuna-serie daarmee voorzichtiger. Minder stroom door de eindbuis, meer koper in de uitgangstransformator. Daardoor een beetje donkerder van klank, steviger in weergave, dat mag ten koste gaan van ultieme details. Het leven bestaat uit keuzes, ook voor Durob Audio. Oh ja, PrimaLuna is aanzienlijk gunstiger geprijsd dan Manley Labs. Zelfs na de aankomende prijsverhoging in september.

Hoewel ik nog uren muziek kan luisteren (en dat ook ga doen) is zelfs de eindigheid van een medium als internet in zicht. Mijn hoofdredacteur houdt wel van lange teksten, ik mag echter niet overdrijven. Daarom, voordat ik begin aan hoe ik speelde en hoe de DiaLogue is opgebouwd, resteert een korte beschrijving van mijn leven met Cecilia Bartoli en haar vertolking van de liederen van Maria Malibran. Eén van de meest krachtige punten van de DiaLogue Three en Six zit voor mij in de weergave van stemmen. Komt Bartoli ogenschijnlijk nooit adem te kort, de DiaLogue komt dat zeker niet. Wat een overtuiging klinkt hier opnieuw door. Als het orkest inzet, gaat de versterker gewoon door. Geen krimp, met daarboven de stem die mij zo weet te betoveren. Wat knap als je zo een versterker kunt bouwen. PrimaLuna gaat met elk product de voorganger voorbij en evolueert in de high end-klasse waar anderen slechts met modelwisselingen weten aan te komen. Groot werk, groot fundament, groot neergezet. Tot Bartoli een diepe fijnzinnigheid aan de dag legt en de versterker volgt. Zucht….. wat een vrouw, wat een schoonheid. Wat een speelgoed voor volwassen mannen.

Techniek

De met vier EL34 buizen uitgeruste DiaLogue Six eindversterkers zijn een doorontwikkeling van de DiaLogue Four stereo eindversterker en gebruiken dezelfde bruggelijkrichter en Real Cap condensatoren. Voor de mono functie is het schema uiteraard aangepast, met behoud van de “Cross Coupled Current Feedback” technologie van ontwerper Marcel Croese. De door hem ontworpen schakeling maakt minimaal gebruik van feedback en bewaart toch de voordelen als geringe vervorming en een lage uitgangsimpedantie. Met behoud van een uitstekende pulsweergave en stabiel gedrag over een grote bandbreedte. De twee uitgangstransformatoren per versterker kunnen zonder probleem moeilijke belastingen aan en naast de 8 en 4 Ohm tap is er een 2 Ohm tap.

Bij het ontwikkelen van zware eindversterkers is de uitgangstransformator het onderdeel dat de meeste hoofdbrekens kost en voor een belangrijk deel de kwaliteit van de versterker bepaalt. De gehele DiaLogue-serie is geënt op de ervaringen met de PrimaLuna ProLogue, is echter ruimer van opzet, wat kansen biedt tot optimalisatie van schakelingen en van signaalwegen. Bovendien zijn zowel de uitgangstransformatoren als de voedingstransformator in de DiaLogue-reeks zwaarder uitgevoerd. De DiaLogue Three voorversterker is eveneens een doorontwikkeling, nu van de ProLogue Three. Voor het eerst zien we een topologie met vier 12AU7 buizen (equivalent aan ECC82) in plaats van de tot nu toe gebruikelijke 12AU7 plus 12AX7 (=ECC83) buizen. Met 5AR4 gelijkrichterbuizen in de voeding. Een topologie die zo goed is bevallen, dat die volgens Durob Audio in meer toekomstige PrimaLuna-apparaten te vinden zal zijn, zoals de verwachte DiaLogue Eight cd speler en de PrimaLuna Premium reeks. De toch al minimale gevoeligheid voor bijgeluiden in de voorversterker is, als gevolg van de extra beschikbare bouwruimte in de versterker, op de meetapparatuur nog minder dan in de ProLogue Three. Hetgeen zich vertaalt in nog meer rust, klankkwaliteit en plaatsing.

De DiaLogue Six eindversterker levert op zijn sloffen 70 Watt in ultralineair mode en 40 Watt in triode geschakeld (om te schakelen met een meegeleverde afstandbediening). De gevoeligheid voor vol vermogen ligt op 1,1 Volt over 100 kOhm via een cinch bus. De buizen worden steeds op de optimale bias-instelling gehouden middels het door Marcel Croese ontwikkelde Adaptive AutoBias Board. Gedurende de levensduur van de eindbuis wordt die continu bijgesteld door de schakeling, zodat de vervorming laag blijft en de eigenaar van de versterker geen omkijken heeft naar de bias instelling. Bovendien geeft het AABB ruimte om met eindbuizen te experimenteren. Een blik in de versterker toont een schitterend gebouwd apparaat. Veel van de schakeling is hardwired, maar op een manier waar de concurrentie hoofdpijn van zal krijgen. Zelden zag ik zo’n strakke en nette opbouw met zulk mooi soldeerwerk. Dat gaat eveneens op voor de DiaLogue Three voorversterker, waarin meer printplaten te vinden zijn. Logisch, want de voorversterker heeft via relais schakelbare ingangen en afstandbediening op bronkeuze en volume. In dit apparaat veel Swellong en Real Cap condensatoren naast Nichicon in de voeding. In de DL3 zitten bovendien tinfolie condensatoren op kritische plaatsen. De Three heeft vijf ingangen plus een Home Theatre ingang, die het signaal rechtstreeks naar de dubbele stereo-uitgang stuurt. Bovendien is er een tape out aanwezig. De DiaLogue Three die ik ter beschikking had is een uitontwikkeld prototype. Standaard meegeleverd wordt een afstandsbediening, die ook een PrimaLuna cd speler stuurt en de mode van de eindtrappen kan omschakelen. De productiemodellen gaan naar verwachting 2000 Euro kosten in de winkel.

Dat buizenversterkers meestal zwaar zijn, weten de meeste mensen wel. Daarnaast kunnen ze de nodige plaats innemen. Zoveel, dat in mijn huis geen rek te vinden was dat onderdak kon bieden aan de PrimaLuna DiaLogue set. Dus stonden ze op de vloer voor de rekken opgesteld. Op linoleum of op vloerbedekking, met als enig extra een viltje, omdat de rubber pootjes van PrimaLuna zwart afgeven. De set is volkomen standaard gebruikt, geen betere buizen, geen tweaks, geen netfilters. Puur en sober. Alleen in de cd-speler van PrimaLuna heb ik Siemens en JJ Electronics buizen, maar de PL8 is persoonlijk eigendom. Netsnoeren waren simpel, interlinks kwamen van Inakustik bij de Ruark set, van Crystal Cable op de Focal’s. Luidsprekerkabel is van Chord en voldoet prima met zijn koperen geleiders. Kortom: een heel andere opstelling dan mijn eigen set, die op speciale platen staat, veel kostbare kabels heeft, netfilters etc. In de overtuiging, dat het goed is de apparatuur zo puur mogelijk te benaderen, het aan de lezer over te laten aan de slag te gaan met buizen, netsnoeren en kabels, is deze opzet gekozen. De vele variabelen, die de lezer en de recensent kunnen kiezen om het eindresultaat te beïnvloeden, zijn onmogelijk allemaal onder woorden te brengen of te proberen. Bovendien, en dat is denk ik erg belangrijk, heb ik geen moment de behoefte gehad de set op enige wijze aan te passen. Omdat ik durf te stellen dat de DiaLogue versterkers elk moment, dat zij speelden, een kwaliteit boden die volledig bevredigde en nooit aanleiding gaf om te zoeken naar “beter of anders”.

Toys for big boys

Voor de lezers, die regelrecht van inleiding naar conclusie springen, kunnen we kort zijn: de PrimaLuna DiaLogue Six, Six en Three vormen samen een versterkercombinatie waar de concurrentie niet blij mee zal zijn. De geleverde autoriteit en beschikbare kracht spelen in die overweging een belangrijke rol. Maar ik zou Durob Audio te kort doen als ik niet zou spreken over de uitstekende klank, de niet waarneembare vervorming, de ruime dynamiek, de stage en de sublieme bouwkwaliteit. Hier staat een paar versterkers, dat net zo imposant is om te horen als om te zien. Riant te bedienen vanaf de luisterpositie, in staat bijna elke luidspreker aan te sturen en in correcte mate voorzien van de typische EL34 klank, die zoveel meerwaarde heeft in het frequentiegebied waar stemmen aanwezig zijn. Je moet er een beetje van houden.

Zelf ben ik na lang luisteren naar KT-88 voorlopig gezwicht voor de kleinere EL34. Met mij waren bezoekers onder de indruk van de prestaties die werden neergezet. Ik heb lang genoeg kunnen genieten van de DiaLogue’s om de ware aard te ontdekken. Eerlijk is eerlijk, twee maal een DL6 en een DL3 kosten samen serieus geld. Maar het zou mij hogelijk verwonderen als jong opkomende concurrenten of zelfs gevestigde namen deze prestatie weten neer te zetten voor hetzelfde bedrag of een stuk hoger. Op PrimaLuna mag de toekomstige eigenaar terecht trots zijn. Het is een waardige investering voor vele, vele jaren luisterplezier.

Prijzen:

PrimaLuna DiaLogue Three voorversterker incl. AB 2000 Euro
(vanaf september 2009 leverbaar)
PrimaLuna DiaLogue Six mono eindversterkers 3150 Euro per paar
(na 1 september 2009 is de prijs 3800 Euro per paar)

Importeur:

Durob Audio
Vlijmen