ZYX 4D-X/SB2 pick-up element

Soms sjouw ik met zware luidsprekers de trappen van onze flat op. Een andere keer til ik mij bijkans een breuk aan versterkers. Dit keer hoefde ik alleen maar een klein doosje aan te pakken, met daarin een pick-up elementje van een paar gram. Niets verschuiven, niets verplaatsen in huis, alleen wisselen van element in de toonarm.

De waarde van het element maakt, dat het een uitermate serieuze, langdurige recensie verdient, waar de importeur gelukkig aan mee werkte. Ik mocht een ZYX inspelen en op die manier zien uitgroeien tot een heel volwassen aftaster. Eentje die het uiterste uit de groef haalt, zonder de muziek uit het oog te verliezen.

In analogie tot de spreuk: “Iedereen is gelijk, maar sommigen zijn meer gelijk”, zou ik over de ZYX 4D willen zeggen: “Topelementen zijn vergelijkbaar, maar sommige vergelijk ik liever”.

Tijd is een dimensie

ZYX elementen zijn voor mij niet nieuw. Ik heb al eerder een ZYX element door de groeven mogen sleuren. Het element dat ik dit maal ontving, heeft als volledige naam 4D-X/SB2. De -X in de naam duidt aan dat de spoelen gewikkeld zijn met koperdraad. Wie dat prefereert kan kiezen voor de –S versie met zilverdraad, of de –G met gouddraad. In alle gevallen is de kristalstructuur in de spoelen via een cryogeen proces verbeterd. Dat proces bestaat uit het afkoelen van de spoelen tot -196 graden Celsius en daarna heel langzaam terug laten komen tot kamertemperatuur. De toevoeging SB2 betreft de meegeleverde Silver Base 2, die het element wat meer fysieke massa geeft. Er zijn voor al het spoelmateriaal “H” uitvoeringen, die een hogere spanning afgifte hebben. Tenslotte staat 4D voor wat ZYX omschrijft als: “De vierde dimensie, de tijd”.

Ontwerper Hisayoshi Nakatsuka beschrijft in de meegeleverde documentatie zeer uitgebreid, wat een ZYX element uniek maakt ten opzichte van andere merken. Die beschrijving begint met de vraag, waarom het rechter kanaal altijd anders klinkt dan het linker kanaal. Iets dat hij verklaart uit de mechanische opbouw van de spoelen van de meeste elementen, de opstelling van de magneten, de magnetische flux door elementen, aarde-aansluitingen en het materiaal van de behuizing. In totaal gaat het om 15 aandachtspunten die worden genoemd. Erg belangrijk is de manier van wikkelen en de opstelling van de spoelen, waardoor het linker en rechter kanaal exact gelijk klinken. Met een monosignaal mag er geen verschil zijn. ZYX illustreert de fout als: “Twee personen die hetzelfde zingen, links een oude man, rechts een kind. Beide lopen exact in de maat, op de juiste toonhoogte, maar klinken anders”. Dat is niet het enige waar ZYX op let. We kennen de drie dimensies, breedte, hoogte en diepte. ZYX gaat een stap verder en neemt ook de “tijd” in aanmerking. Die is bepalend voor de fasejuistheid en daarmee voor het moment, waarop de informatie bij de luisteraar aankomt. De hoge frequenties mogen in tijd niet verschoven zijn ten opzichte van de lage frequenties.

Technische specificaties zeggen niets over de klank van een element, maken het hoogstens gemakkelijk om een (op papier) passende arm te vinden, een phonoversterker, en de instellingen juist af te stellen. De 4D verwacht een naaldkracht van 2 gram (bij 20 graden Celsius). De inwendige impedantie is 4 Ohm en de aanbevolen afsluiting is groter dan 100 Ohm. De compliance is horizontaal 15 x 10 - 6 cm/dyne en 12 verticaal. Op 2 gram zou het mogelijk moeten zijn 80 µm groefmodulatie onvervormd af te tasten. De cantilever is van boron, met een doorsnede van 0,3 mm. De diamantvorm is “Contact Radius”, met een afronding van 3 µm x 60 µm. Het element weegt zelf 4 gram, met de SB2 in totaal 7,9 gram. De levensduur van de diamant is bij normaal gebruik 2000 uur of meer. De prijs van de ZYX 4D-X/SB2 ligt een fractie onder de 2000 Euro.

Setting

Een pick-up element staat nooit op zichzelf, het is altijd onderdeel van een keten. Een keten die het eindresultaat bepaalt. Een cd-speler zet je neer, daar kun je nog wat rommelen met een kabeltje, eventueel met een paar buisjes, dan is het klaar. Een element is onderdeel van een geheel, dat mechanische energie moet omzetten naar elektrische energie. Een elektrische spanning die groot genoeg moet zijn om een lijnversterker aan te sturen. Ik kan een paar handen vol variabelen aandragen, die van invloed zijn op het eindresultaat en de klank van het element. U moet mij maar op mijn woord geloven dat het element correct is ingebouwd. Dat wil zeggen met een minimale fouthoek, juiste naalddruk, juiste dwarsdrukcompensatie, VTA in orde en Azimuth volgens het boekje.

De volgende serie variabelen dient zich aan. De platenspeler is een Transrotor Super Seven met een Transrotor/SME 5009 arm. De arm is een combinatie die speciaal voor Transrotor wordt gebouwd, bestaande uit de 309 (met losse headshell) en de Serie V lagering/armbuis. Met een VdH kabel. De Super Seven staat op een Ginko Audio platform om hem te ontkoppelen van de ondergrond. Ik speel met de standaard Transrotor mat en puck. De phonoversterker is gebouwd door Het Audio Team, type PH-2, met PHS-2 voeding. In de PH-2 zitten Lundahl step-up transformatoren aan de ingang van een ECC83/ECC81 buizenschakeling. Het element ziet een impedantie van 100 Ohm en wordt 70 dB versterkt. Dan volgt een Het Audio Team LA-2 Mk II lijnversterker, een set Manley Labs Snapper monoblokken en tenslotte een paar Focal Electra 937 Be luidsprekers. Alles aangesloten met Crystal Cables en gefilterd met Kemp Elektroniks voor een schone netspanning. Kunt u de variabelen nog volgen?

We hebben bovendien te maken met de akoestiek, die van grote invloed is. Wat kun je dus als recensent straks beschrijven? Alleen hoe het element presteert in deze setting, mede gebaseerd op ervaringen uit het verleden met andere elementen, draaitafels en phonoversterkers. De grote lijnen kan ik voor u uitzetten, ik kan onmogelijk op papier inschatten wat een ZYX 4D doet in een Graham/Clearaudio/Jelco/Rega/Dynavector/VPI of welk ander type arm ook. Hoogstens kunt u veilig van mij aannemen dat een SME 309, Series IV of Series V geschikt is, in combinatie met een massaloopwerk.

Into the groove

Na een speelperiode, die veel langer duurde dan volgens de planning de bedoeling was, is eindelijk het moment daar dat ik de kenmerkende eigenschappen van de ZYX 4D op virtueel papier kan zetten. Altijd een moment van bezinning, waarbij ik in herinnering roep wat ik in de afgelopen weken ben gaan waarderen, of waar ik tegenaan gelopen ben. In technische zin opvallend was het uitstekende sporen van het element in de groef van de plaat. Afgesteld op een naalddruk van 1,982 gram (dus gewoon 2 gram) ben ik geen plaat in de collectie tegen gekomen, waarvan de modulatie groot genoeg was om tot vervorming te leiden.

Het huwelijk met mijn Transrotor/SME 5009 arm is werkelijk voorbeeldig. Het voelt ook lekker in balans als je de arm beetpakt om hem boven de groef te zetten. Langzaam zakt hij naar beneden om de eerste tonen van een echte klassieker te laten horen. Private Investigations van Dire Straits. Ogenblikkelijk opvallend is de enorme ruimte die de 4D weet te herscheppen. Volkomen los van de achtergrond en van de luidsprekers vullen eerst lage tonen de ruimte, gevolgd door het gitaarspel van Mark Knopfler. Helder, met veel snaar en kast. Op een heel natuurlijke manier stroomt de muziek de kamer in. Rijkelijk voorzien van details die aanwijsbaar in de ruimte hangen. Tussen de muziek door klinkt hier en daar een spettertje, maar de 4D onderdrukt plaatruis nagenoeg perfect en geeft zo nog meer ruimte aan de muziek zelf.

In snelheid is de ZYX niet de absolute meester, daar scoort bijvoorbeeld een Phase Tech P-3 erg hoog in, die overigens zijn eigen karaktertrekjes heeft. Daarmee wil ik niet zeggen dat de 4D langzaam is, maar in absolute dynamiek sprongen zou het nog wat ruiger kunnen. Wat direct aangeeft dat de 4D een element is dat het meer moet hebben van “charme” dan van “ruwe bolster kwaliteiten”. Ik vind dat een ZYX meer uitnodigt tot luisteren dan tot luchtgitaar spelen. Wat met smaak te maken heeft. Een Transfiguration Axia element zit in dat aspect tussen deze twee elementen in.

Inmiddels draait Sara K. haar rondjes met de mooie lp Water Falls. Een plaat die is opgenomen met een overvloed aan lage tonen informatie. Het is prijzenswaardig dat de 4D het laag tot in de diepste regionen weet weer te geven, zonder zich te verliezen in overmatige druk op de oren. Het laag golft en rolt over de vloer als de zee over het strand. Telkens volkomen strak en gedetailleerd. In de lage tonen weergave ben ik de ZYX in de afgelopen weken zeer gaan waarderen. Ik kan mij niet zo snel een element voor de geest halen, dat op dit gebied beter presteerde. De titeltrack Water Falls heeft daardoor een enorme impact. Dat laag, afgezet tegen het mooie middengebied waarin piano en stem een plekje vinden, maakt het plaatje compleet. Tweede stem, harpspel, alles is in volmaakte harmonie. Toch mis ik een vonkje, het vonkje dat het leven brengt. Nogmaals, dat is een kwestie van smaak en wijze van beleven. Zoals de ene persoon zal houden van hoorns en de andere persoon van elektrostatische luidsprekers. Is dat de enige kritiek? Ja, tot nu toe wel. In verdrink haast in de overweldigende hoeveelheid details, de klankbalans, het zuivere aftasten van de groef, het enorme luistergenoegen dat ik telkens met elke plaat ervaar.

Geen twijfel mogelijk

Een opname uit 1974 is van het Tsuyoshi Yamamoto Trio, waarop Misty van Erroll Garner geweld wordt aangedaan. Mijn exemplaar verkeert in slechte conditie, maar heeft wel een enorme attack en directheid. Hoe beter het element, hoe minder ik gestoord word door de tikken en spetters, hoe verder ik betrokken raak in de muziek zelf. Wat ik beluister is een diep doorlopende bas, een zeer helder neergezette piano (zoals die hoort te zijn) en tot in detail ruisende bekkens. In een ruimtelijke weergave, die overeenkomt met de tekening die TBM met de opname meeleverde, waarop de microfoonplaatsing is aangegeven.

Geen spoor van vervorming, zelfs niet als de snijsnelheden erg moeten oplopen om de piano-aanslagen bij te houden. Waar deze plaat last van heeft, is dat telkens op de achtergrond te horen is wat bij de volgende omwenteling te horen zal zijn. Dat is met de ZYX 4D zeer duidelijk te onderscheiden in rustige passages. Een foutje van de mastering-afdeling van Three Blind Mice. Levendigheid is troef in de volgende nummers, lekkere jazz en iedereen die deze plaat of cd niet heeft (hij is leverbaar als XRCD) moet hem beslist eens beluisteren, of nog liever aanschaffen. Na al de jaren dat ik de plaat in bezit heb is hij nog steeds heerlijk om te draaien.

In een aangename mix van oude platen en nieuw vinyl (vaak heruitgaven) spelen The Weavers Ramblin’Boy, van de plaat Reunion At Carnegie Hall – 1963. Iets waar de 4D overmatig gelukkig mee is. De ruimtelijkheid die ten toon wordt gespreid is fenomenaal, terwijl de details ervoor zorgen dat elk geluidje, ook uit de zaal, overduidelijk aanwezig is. Vaak gaat overmatig veel detail samen met een kille analytische weergave. Het is de kunst detail in muziek te vertalen. Dat is het knappe van de ZYX 4D, die doet niet anders. Daardoor ontstaat een grote betrokkenheid tussen de set en de luisteraar. In dat oplossend vermogen spelen twee dingen mede een beslissende rol. Dat is in de eerste plaats het Gingko Audio platform dat de Super Seven haast laat zweven. In de tweede plaats is dat de phonotrap van HAT. Een korte exercitie met een gemodificeerde Xindak LP1.0 phono versterker en bijbehorende MC step-up trafo’s maakte het middengebied levendiger, wat mij aanspreekt, maar laat geen spaan heel van ruimte, detail en “echtheid”. Geen spaan is overdreven, het grote prijsverschil in beide phonoversterkers is echter terecht.
De ZYX 4D verdient een heel goede MC versterkertrap.

Ondertussen speelt Guantanamera op onnavolgbare wijze. Heerlijk dat je als recensent in de gelegenheid wordt gesteld om met zulke mooie elementen te werken. De stap terug zal niet gemakkelijk zijn. Zelden kon ik zo mooi beluisteren dat de opname is gemaakt met drie microfoons. Waarbij opgemerkt hoort te worden, dat die zodanig worden weergegeven dat de twee buitenste microfoons ook echt naast de luidsprekers klinken en niet aan de kasten plakken. Met een virtuele middenmicrofoon is de combinatie van virtuele microfoons aan de buitenkant een volmaakte eenheid. Te vaak heeft de middenmicrofoon met deze opname een andere klank dan zijn maatjes. U vindt het toch niet erg dat ik overmatig aan het genieten ben?

Vier Jaargetijden

Tot de komst van de SACD van Janine Jansen, die op meesterlijke wijze de Vier Jaargetijden van Vivaldi speelt, was mijn favoriete opname die van The Academy of St. Martin-in-the-Fields uit 1970. Bij gebrek aan Jansen op vinyl grijp ik terug naar de oude plaat. Het is bepaald geen straf, Alan Loveday op eerste viool te horen. Beschaafder dan Jansen, ingetogener. Ik moet zeggen, de interpretatie van Jansen komt meer overeen met mijn idee van een Italiaanse zomer dan die van Loveday. Ik heb zo het vermoeden dat Jansen wel fysiek in Italië is geweest en de Engelsman niet.

Wat Decca in veel platen heeft gedaan is het meepersen van rumble. Ik had eigenlijk verwacht dat de ZYX dat ruim zou oppikken, vanwege zijn kwaliteiten in de laagweergave. Kennelijk zit de rumble in een deel van de groef waar de diamanttip van de 4D niet komt. Het is opvallend afwezig. Het lijkt me duidelijk dat de weergave daarvan profiteert. Ik profiteer van de diepe detaillering, waardoor orgel en klavecimbel zo fraai in de ruimte terugkomen. Met kracht en subtiliteit verweven tot een eenheid. De ZYX is gewoon heerlijk met klassiek in deze opstelling. Violen hebben voldoende bite, maar toch worden ze geen moment scherp. Niet als soloviool, niet als het orkest uithaalt. Toch blijft in mijn hoofd een stemmetje zeggen, dat ik meer ruigheid wil. Een stemmetje dat de gehele recensie periode zachtjes heeft geklonken. De enige reden die ik kan bedenken, waarom de ZYX geen aanslag op mijn spaargeld zal gaan doen. Waar ik overigens nog steeds niet helemaal zeker van ben, omdat de 4D op elk ander punt excellent presteert in relatie tot de prijs van het element. De combinatie van de ZYX met de SME 5009 arm is zoveel fraaier dan die met mijn Phase Tech P-3, die eigenlijk een zwaardere arm wil voelen. Mijn Transfiguration Axia voelt zich eveneens thuis in de 5009 arm, is sprekender in het middengebied, mist daarentegen fijnheid en laat het op detailweergave afweten ten opzichte van de 4D.

Een zekere Henry Purcell maakte theatermuziek en zijn werken werden op lp gezet, lang na zijn dood in 1695. Waar ik naar luister is de stem van Joy Roberts die een lied staat te zingen, begeleid door Christopher Hogwood op klavecimbel. Opnieuw is de stem heel erg fraai, mis ik hoogstens een beetje bezieling. Het kan liggen aan de combinatie phonotrap-element. Want met de Xindak werkte het wel. Daarvan afgezien behoudt de weergave perfect het bijzondere van het spelen op authentieke instrumenten, gemaakt in de tijd van Purcell. Dat ervaar ik altijd als bijzonder, het laten klinken van muziek zoals de componist dat ooit zelf ervaren moet hebben. Wat zijn we toch rijk, dat we dat kunnen oproepen. Zonder computers te gebruiken. De opname is uit 1976, de versterkers hebben buizen in de signaalweg, en we draaien een langspeelplaat. Een zwart ding waar mijn kleindochter van 3 jaar gisteren met verbazing naar keek. Mijn uitleg dat het de voorganger was van de cd ging totaal aan haar voorbij. Jammer dat het tijd gaat worden de ZYX 4D te retourneren aan de rechtmatige eigenaar. Het genoegen was geheel aan mijn kant, zou een heer van stand opgemerkt kunnen hebben.

Genoegen

Wie zich een element kan permitteren van 2000 Euro kan heel goed sparen, of heeft enige rijkdom weten te vergaren. Een element alleen kan niets, het vraagt om een toonarm, een draaitafel en een phonoversterker. Is die combinatie in orde, dan heeft het ZYX 4D-X element (met het extra gewichtje SB2) alles om de luisteraar aan zich te binden. In de recensieperiode ben ik het element enorm gaan waarderen. Het element spoort als een Thalys door Frankrijk. Het is in staat minieme details uit de groef te toveren. Ongeacht of het gaat om oud vinyl of recente 180 grams uitgaven. Het heeft weinig last van achtergrondruis en lichte beschadigingen in het vinyl. Juist daardoor komen de details zo eenvoudig naar voren. Het heeft nauwelijks een eigen klank, het is uitermate neutraal.

De basweergave is fenomenaal. Niet alleen diep, maar ook strak en vol detail. Je kunt het laag laten rollen over de vloer. Mijn enige terughoudendheid is te vinden in het middengebied. Ik zou daar graag iets meer pit en ruigheid zien, waardoor een menselijke stem meer emotie kan vertonen. Op dat gebied is de ZYX 4D-X in mijn set, met nadruk MIJN set, niet de beste kandidaat. Hoge tonen kenmerken zich door natuurlijkheid, waarin detailweergave is gekoppeld aan zachtheid. Haast een tegenstrijdigheid in elementen, zeker als het gaat om MC-types. Het element heeft verder als positieve eigenschap, dat de muziek enorm loskomt van de weergevers en instrumenten vrij in de ruimte worden neergezet. Waarbij het virtueel geschapen beeld vele malen groter is dan de rechthoek, die wordt gevormd tussen de luidsprekers. De hoogte-afbeelding is uitstekend. Diepte en breedte idem dito.

In de rij elementen die mijn set is gepasseerd, is de ZYX 4D-X te classificeren tussen de toppers. Dat er zoveel uit de groef te trekken is, heeft me keer op keer weten te verbazen. Als mensen zouden weten hoe hun lp’s, die ze via rommelmarkten hebben verkocht, kunnen klinken met dit soort elementen, dan slaan ze zich voor het hoofd. Een ZYX 4D-X is een rijk, gelukkig niet onbereikbaar bezit. Bij het terugzetten van mijn eigen elementen in de platenspeler knaagde de pijn, dat ik de enorme hoeveelheid details blijvend zal moeten missen. Potverdorie, wat is deze ZYX mooi.

Prijs:
ZYX 4D-X/SB2 1990 euro

Importeur:
Music Matters
Argonstraat 128
2718 SP Zoetermeer
Tel: +31 (0)79 3622277
Fax: +31 (0)79 3622161
info@music-matters.org