London Super Gold VII en British Audio Rebuilt Troika

Dankzij de `vinyl revival` van de laatste jaren is er bepaald geen tekort aan analoge producten, getuige het brede aanbod van hoogwaardige aftasters. Behalve nieuwe high-tech ontwerpen zijn een aantal klassiekers opnieuw of nog steeds van de partij, waarvan de EMT`s en Ortofon SPU`s tegenwoordig de meest bekende zijn. Ze worden -terecht- vereerd door liefhebbers van buizenversterkers en hoogrendement-weergevers vanwege hun zeer energieke, dynamische weergave. Onze oosterburen hebben dus een reputatie hoog te houden maar zijn we de Britten vergeten? Bij London (voorheen Decca) maakt men nog altijd de legendarische Positive Scanning aftasters en British Audio Products heeft de fameuze Linn Troika nieuw leven ingeblazen door gebruikte exemplaren geheel te laten herbouwen bij The Cartridge Man.

London Calling

Veel audiofielen zullen de voorvaderen van de London Super Gold VII kennen onder de naam Decca. Die merknaam wordt echter sinds 1989 niet meer gebruikt voor aftasters. Decca werd door de toenmalige eigenaar Racal opgesplitst, waarbij Decca werd verkocht aan Tatung terwijl John Wright, een ex-Decca technicus, een licencie kreeg voor het vervaardigen van de elementen onder de merknaam London. Brian Smith van Presence Audio is sindsdien de wereld-distributeur voor London producten (Presence Audio verzorgd tevens de co-ordinatie van service en reparatie). John Wright hield de klassieke modellen in productie (Maroon, Gold en Super Gold) en lanceerde in 1992 zijn eerste eigen London-ontwerp; de inmiddels fameuze Jubilee.

Sinds dat jaar is de Super Gold uitgerust met een `extended line contact` naaldtip (overigens kan elk London model met een naaldtip voor Mono- of 78 toeren-groeven worden geleverd). London aftasters worden handgemaakt in Bridgenorth waar de originele productieapparatuur, mallen en ontwerpen worden gebruikt. De London-lijn van elementen groeit gestaag en recentelijk werd een Pro/DJ aftaster met een nieuwe ophanging aan het pakket toegevoegd.      

De Super Gold is geen Moving Coil of Moving Magnet element, hij behoort tot de Moving Iron (MI) familie (net als de Grado`s) maar de Londons wijken zó sterk af van alle andere aftasters dat we hebben besloten om het principe in detail te bespreken.

Alle London aftasters werken volgens het gepatenteerde `Positive-scanning` systeem. Met Positive Scanning wordt een directe één op één aftasting (en overbrenging) van de groefmodulaties bedoeld. Bij elementen met een cantilever-aftasting worden de spoelen of de magneet minder ver bewogen als de naaldtip omdat de ophanging zich niet in het midden van het cantilever bevindt. Het gevolg is dynamische compressie, iets waar de London aftasters vrijwel geen last van hebben, aldus de fabrikant. Hun systeem heeft geen cantilever/rubber overbrenging en draagt geen magneet of spoelen aan de naalddrager waardoor de bewegende massa (tip-massa) zeer laag is.

London aftasters hebben een ultra-dun stalen filament (verhit tot 840 graden, daarna diep-gevroren en vervolgens getemperd bij 300 graden). Dat filament is horizontaal ingeklemd en loopt daarna via een knik vrijwel kaarsrecht naar beneden tot de zitting van de naaldtip (zie: de London lijntekening). Loshangend zou het dynamische gedeelte van de generator niet stabiel zijn en daarom wordt het door een getwiste Terylene draad (`tie-back cord`) in de correcte verticale stand gehouden. Het verticale gedeelte van het filament wordt net boven de naaldtip omringt door een spoel die door inductie de laterale bewegingen van de naaldtip omzet in een elektrisch signaal.

Het horizontale gedeelte van het filament heeft genoeg compliantie om voor inductie in een daarboven hangende spoel te zorgen. Daardoor kunnen ook de verticale modulaties in de plaatgroef worden afgetast en omgezet (de vroegere Mono-versie van het London/Decca element had enkel een spoel voor laterale bewegingen). Een toonarm met een vrij lage effectieve massa was een must voor vroegere Decca aftasters. De huidige London versies zijn minder kritisch; midden-zware toonarmen met een effectieve massa van tussen de 10 en de 12 gram zijn goed bruikbaar (S.M.E. Series V en dergelijke). London blijft een voorkeur hebben voor lichte uni-pivot armen zoals die van Hadcock of tangentiale toonarmen zoals de Cartridge Man Conductor (de meeste tangentiale armen hebben van nature een vrij korte en lichte armbuis). London levert binnenkort twee toonarmen onder eigen naam, respectievelijk een luxe uitvoering van een Hadcock en de Conductor.

Troika hier, Troika daar...

De Super Gold wordt geleverd in een stijlvol ogende doos met daarin een goudkleurige handleiding, een `ringendoosje` en montagemateriaal. Het montageblok bleek losneembaar te zijn (zodat verschillende London aftasters gemakkelijk kunnen worden uitgewisseld, bijvoorbeeld een een standaard model voor een 78 toeren-uitvoering). De behuizing is daarom van drie kleine sleepcontacten voorzien (de twee massa-contacten zijn doorverbonden); wel iets om rekening mee te houden in verband met contactreinigen. Hij is verkrijgbaar als standaard uitvoering of -tegen meerprijs- met een `Decapod` behuizing (met een aluminium montageplaat in plaats van een plastic montageblok; zie foto).

De Super Gold VII is gebaseerd op de alom geprezen Jubilee maar heeft een minder kostbare behuizing en generator (spoelen). De naaldtip wordt door de fabrikant omschreven als een "extended line-contact, nude tip", net als die van de Jubilee. Het frequentiebereik loopt van 20 Hertz tot 22 kiloHertz en de maximale uitgangsspanning ligt op 5 miliVolt. De optimale naalddruk is 1.8 gram, aldus Brian Smith van Presence Audio (de werelddistributeur van London). De Super Gold weegt slechts 6.7 gram in zijn standaard uitvoering.
 

Linn Troika

Het hier besproken product betreft een door Len Gregory (The Cartridge Man) gerestaureerde gebruikte Linn Troika. Het is een initiatief van Mike Harris, eigenaar van Moth Group en British Audio Products. Mike wilde versleten Troika`s een tweede leven schenken en hij heeft daarom een voorraad opgebouwd die langzaam maar zeker door Len wordt herbouwd. Behalve de complete Troika biedt British Audio Proucts ook de optie om een eigen Troika te laten herbouwen (de spoelen van de generator moeten dan wel in goede staat verkeren, oftewel zonder een `uitgevallen` kanaal). Voor de British Audio uitvoering wordt een oude, versleten Troika eerst intern gereinigd waarna hij wordt voorzien van een nieuwe aluminium cantilever en Len Gregory`s eigen naaldtip.

Tijdens een telefoongesprek met Len Gregory omschreef hij de vorm van zijn tip als: "a complex-line tip with the world`s largest contact area". Dat grote contactvlak komt voort uit een zo lang mogelijk vertikaal contact en een zo klein mogelijke horizontale radius. Het complexe aan de vorm van zijn tip zit hem vooral in de verschillende facetten waaruit de tip is opgebouwd. Len verzekerde mij dat elke door hem herbouwde Troika binnen zeer nauwe toleranties wordt vervaardigd. Het gaat hier om een door Mike Harris en Len Gregory ontwikkelde `rebuild` wat geheel los staat van Linn Products, Ltd. Een herbouwde Cartridge Man Troika is niet geheel identiek aan het Schotse origineel maar volgens Len Gregory kan deze versie meer informatie uit de groeven opdiepen. Het is in ieder geval een interessant idee, zeker wanneer men de vroegere aanschafprijs van een Troika in beschouwing neemt. Een bijzondere aftaster in een lade stoppen omdat de naaldtip is versleten of het cantilever een oeps-ervaring heeft gehad is zonde, zeker wanneer men nog steeds een geschikte toonarm heeft.

De in 1986 gelanceerde Troika low output Moving Coil aftaster werd door Linn ontworpen voor hun Ittok en Ekos toonarmen en het was het eerste Linn element met drie montagepunten. Het derde montagepunt (wat zich in een soort zwaluwstaart achteraan de body bevindt) moest bijdragen aan een nog meer rigide verbinding met de armkop (Linn hield vroeger vast aan een `het kan niet hard genoeg worden aangedraaid` regime). Volgens Len is het klankmatige voordeel van dat derde montagepunt niet zo groot als men zou denken en kan de Troika ook met twee boutjes wordt bevestigd.

De unieke klank van het rode gevaarte zit hem volgens Len vooral in het ontwerp van de generator. Een tweede punt van afwijking (ten opzichte van de meeste elementen) bestaat uit de vaste armkopdraden. Dat hoeft op zich geen belemmering te zijn voor toepassing in toonarmen die van een eigen vaste bedrading zijn voorzien (zoals Naim, Rega en Origin Live) want er zijn verloopjes verkrijgbaar zoals de vergulde adapter-pennen die bij de Naim ARO toonarm worden geleverd. Men moet er dan wel op letten dat de langere draadbundel het plaatoppervlak niet raakt. Al met al geen universeel elementje dus maar hetzelfde geldt voor de London (en in feite ook voor de Ortofon SPU). Deze klassieke en bijzonder levendig klinkende aftaster heeft iets magisch en daarom nemen Mike Harris en Len Gregory de niet geringe moeite om eigenhandig oude Troika`s op te sporen en ze ter herbouwen.

de Super Gold

De British Audio Troika wordt geleverd in een toepasselijk rood juwelendoosje waarin hij met schuimrubber strippen op zijn plaats wordt gehouden (zie foto). Een punt van kritiek: er wordt geen technische info of montagemateriaal meegeleverd... dat is té minimalistisch (de vroegere Koetsu`s werden echter ook zonder handleiding geleverd). We hebben hierover contact opgenomen met Mike Harris van British Audio die ons beloofde dat hun Rebuilt Troika in het vervolg met een bijsluiter en een goede `survival-kit` zal worden geleverd. Aan het nieuwe cantilever noch de kunststof tijk was te zien dat het een verbouwd exemplaar betrof en de vaste armkopdraadjes bleken zelfs in perfecte staat te zijn.



De tip van het cantilever stond lateraal net iets uit het midden (hij neeg fractioneel naar links). Tijdens een uitwisseling met Len Gregory kwam dit punt naar voren. Hij benadrukte dat dit gebruikte Troika`s zijn en dat hij de originele ophanging -wanneer deze onbeschadigd is- niet wil verstoren. De vorige eigenaar had dit exemplaar blijkbaar met een wat te hoge dwarskrachtcompensatie gebruikt en de remedie is in dit geval een iets lichtere compensatie, aldus Len. Zowel tijdens het afregelen als het beluisteren bleek dit element uitstekende prestaties te leveren. De knalrood geanodiseerde Troika blijft een indrukwekkende en elegante verschijning, iets wat helaas niet van de gedateerd ogende London kan worden gezegd. Het frequentiebereik loopt van 20 Hertz tot 20 kiloHertz, hij heeft een kanaalscheiding van 30 dB en de maximale uitgangsspanning ligt op 100 microVolt. De optimale naalddruk ligt tussen de 1.5 en 1.7 gram, de eigen impedantie is 3 Ohm en hij weegt 7 gram.

Luisteren: de Super Gold 

Gezien de huidige London aftasters goed met medium-mass toonarmen werken en de Troika een voorkeur heeft voor zeer rigide armen werd er gekozen voor een Linn Ekos (oude model) die ter beschikking werd gesteld door Jan Verlegh van Audio Excellence, waarvoor wij hem bij deze nogmaals willen bedanken. Als Phonotrap werd er gekozen voor de Heed Quasar vanwege de bijzonder open presentatie en goede instelbaarheid. De inbouw van de Super Gold verliep minder soepel dan verwacht, mede omdat het element vrij gemakkelijk iets van zijn montageblok loskomt (bij het wegnemen van de naaldbeschermer) en daar zelfs scheef in kan zitten... daar moet men bij London echt iets aan doen. De Decapod versie (met een rigide motageblok) heeft daar geen last van.

Daarnaast bleek de London vrij bromgevoelig te zijn (wat overigens niet ongewoon is voor een MI afaster met grote spoelen). Presence Audio adviseert een naalddruk van 1.8 gram voor de Super Gold (met dit ingespeelde demo-exemplaar werden de beste resultaten verkregen bij 1.76 gram). De Peter Gabriel LP So werd tevoorschijn gehaald om de track In Your Eyes te beluisteren. De stem van Peter Gebriel werd opvallend direct en open gepresenteerd, met een lichte nadruk op `s` klanken. De percussie kwam energiek over maar miste wat aan articulatie. Met de London werden de maataccenten beklemtoond waardoor de weergave des te knallender over kwam (de Troika belichtte bij deze muziek de verbindingen tussen de maataccenten, wat resulteerde in een goede ritmische flow).

Alhoewel de London niet de meest fijnzinnige vertolker is, weet hij op ongekend goede wijze de macro-dynamiek en pure impulsivitiet van muziek over te brengen. Koetsu fans zullen waarschijnlijk minder gecharmeerd zijn van deze presentatie maar de `drive` en dynamische expressie van deze eigenwijze aftaster kunnen absoluut verslavend werken (denk aan oude Klipsch en Tannoy weergevers). Het is daarom van belang dat de Phonoversterker een even goede dynamische vrijheid en een ruim uitstuurbereik heeft want de London is bepaald geen fluisteraar. De bijzondere LP Heretics And Privateers van ex-Steppenwolf zanger John Kay werd op het Schotse draaiplateau gelegd, waarvan de track To Be Alive werd afgetast. Het krachtige (akoestiche) gitaarspel kwam met veel presence (en alweer beklemtoonde maataccenten) naar voren. De doorleefde stem van John Kay werd hier niet eerder met zoveel plastische aanwezigheid waargenomen. Met name de luide, gekweld klinkende uithalen van zijn zang werden zeer overtuigend gepresenteerd, zonder een spoortje versluiering of dynamische afvlakking. Deze muziek kwam met de Super Gold qua zeggingskracht vrijwel perfect uit de muzikale verf. De London kan muziek op tegelijkertijd dramatische en zelfverzekerde wijze vertolken en het moet gezegd, met levendige akoestische sessies is hij echt in zijn... element.

Die zelfverzekerdheid en expressie kwamen weer duidelijk naar voren met The Boy In The Bubble van Paul Simon`s meesterwerk Graceland. De drumklappen waarmee deze track opent klonken opvallend solide (ze kregen echter een minder lange uitsterving mee dan met de Troika). De indeling van het stereobeeld was overzichtelijker dan met de herbouwde rode Schot en de melodielijn van de accordeon kon ook tijdens drukke passages met gemak worden gevolgd. Alhoewel de hier besproken Britse aftasters elkaar de hand kunnen schudden voor wat betreft dynamische expressie, bleken ze behoorlijk te verschillen op andere punten van weergave. De Super Gold kon in het hoog soms wat `wit` of zelfs piekerig worden maar de stemmenweergave was van zeldzaam hoge kwaliteit.

de Rebuilt Troika

Dat laatste gold ook voor de weergave van blaasinstrumenten zoals de saxofoon van Archie Shepp (op de mooie Steeple Chase LP Goin` Away). Het blaasspel kwam zeer energiek en zelfs confronterend over, alsof Archie Shepp midden in de kamer zijn rauwe, rollende sax-spel ten beste gaf. De intensiteit van met name de hoge uithalen benaderde heel aardig dat van een echte saxofoon -en dat zegt wat. Zoals gezegd, bij goede opnames van levendige akoestische sessies bleek deze unieke aftaster in staat om muziek met een verbluffend goede muzikale expressie te presenteren.

Luisteren naar de Rebuilt Troika

Gezien er een Ekos arm werd gebruikt kon de Rebuilt Troika met drie boutjes worden bevestigd. Hij werd eerst goed losgespeeld waarna hij de beste prestaties bleek te bieden bij een naalddruk van 1.72 gram. De oude Linn aftasters stonden bekend om hun goede timing en flow en dus werd de John Hiatt LP Bring The Family tevoorschijn gehaald. Bij de track Have A Little Faith klonk het pianospel stevig en sonoor, met een lang hoorbare uitsterving. De zang werd op bijzonder soepele en organische wijze gepresenteerd en in dat opzicht deed deze aftaster even denken aan de Shelter 7000. `s`-klanken werden af en toe wat benadrukt door de Troika. De Rebuilt Troika zorgt niet voor de scherpste focus of een zeer gedetailleerde dieptestaffeling maar de muziek kwam goed los van de weergevers. Het geheel werd tegelijkertijd met een prettige rust en bovengemiddeld goede dynamische expressie weergegeven. Het pianospel in deze track kan bij sommige aftasters wat `rammelig` en onzeker gaan klinken. Niet met de British Audio versie van de Troika; het instrument kwam solide over, met een rijk vibrato en afgebeeld tegen een inktzwarte achtergrond.

De LP Fortune van de Martin Jenkins gelegenheidsformatie Whippersnapper is een experimenteel Folk album met verassende composities en complexe ritmestructuren; echt iets voor het rode gevaarte. De verweven klanken kwamen qua timing zeer goed uit de verf, een duidelijk teken dat dit element ooit werd ontworpen door het bedrijf wat de term `Pace, Rhythm and Timing` tot handelsmerk maakte. Het snelle gitaarspel kwam gearticuleerd over en de zang kreeg een flinke presence mee, zij het met een minder scherpe focus als met de residentiële Ortofon aftaster. De weergave van de fiddle was verfijnd en had een aanstekelijke `swing`.

Bij de track The Boy In The Bubble van de Graceland LP kwamen de drumklappen met een fraaie plastische intensiteit naar voren terwijl de melodielijn van de bas hier nog niet eerder met zoveel gemak kon worden gevolgd of met zoveel presence werd waargenomen, terwijl het in balans bleef met de rest van de bezetting. De ritmische flow was uit de kunst en dus was het geen wonder dat wij zaten te swingen op de luisterbank. De zang klonk soepel maar was tonaal aan de donkere kant. De separatie van instrumenten zou beter kunnen terwijl de muzikale samenhang vergelijkbaar was met de beste Japanse klassiekers zoals die van Supex (Linn`s eerste MC -de Asak- was gebaseerd op een Supex ontwerp van de heer Sugano, de oprichter van Koetsu).

Met Ballad Of The Runaway Horse van de Rob Wasserman LP Duets werd de stem van Jennifer Warnes groot afgebeeld en op intieme wijze gepresenteerd. Haar ademhaling was fascinerend om naar te luisteren en de weergave kan niet anders worden omschreven als verleidelijk. Bij het trage, stevige basspel kreeg elke snaarpluk een flinke `push` mee. Het hoge laag is bij deze temperamentvolle MC wat teveel aangezet maar gelukkig niet op irritante wijze, wat te danken is aan de goede controle en souplesse. Deze muziek werd op bijzonder coherente en vloeiende wijze vertolkt en de weergave scoorde qua emotionele overdracht heel hoog.

De John Kay LP werd weer op het vilt gelegd zodat de track To Be Alive ook met de Troika kon worden beluisterd. De zang van John Kay kwam met een bijzonder duidelijke articulatie en veel zeggingskracht naar voren. Het akoestische gitaarspel werd met veel energie en goed te volgen greepwisselingen gepresenteerd. Deze track heeft een sterke emotionele (autobiografische) lading die moeiteloos werd gecommuniceerd door de Rebuilt Troika. De weergave was niet alleen muzikaal meeslepend maar vooral ongekunsteld. Helaas kon er geen direct vergelijk worden gemaakt met een onversleten originele Linn Troika (met Vital naaldtip) maar als voormalig Linn Karma en Asaka eigenaar herkende ondergetekende de onderlinge familietrekken van de oudere Linn MC`s in deze herbouwde Troika. Het origineel had zijn faam overigens niet te danken aan een ultra-neutrale weergave maar juist aan zijn enthousiasme en levendigheid en die eigenschappen zijn gelukkig behouden bij deze gerestaureerde veteraan.  

Conclusie

De hier besproken aftasters zijn eigenzinnig qua ontwerp, wat zich uit in bijzondere klankmatige eigenschappen. Deze klassiekers blinken beide uit in levendigheid en ritmische accentuering. De London gaat nog verder qua dynamische expressie en impact maar de enthousiaste Troika hoeft zich daar niet voor te schamen want de London`s (Decca`s) zijn altijd meesters geweest in energie-overdracht. Bij de gerestaureerde Schot gaan articulatie en vloeiendheid hand in hand terwijl de London op muzikale wijze `recht voor zijn raap` te werk gaat. Met zijn hoge uitgangsspanning en zeer directe presentatie zal de Super Gold met name goed combineren met systemen waar een hoog rendement van belang is en Troika fans zullen zich verheugen over de herbouw-service die door British Audio Products wordt geboden.

London Super Gold Mk VII: 599 GBP (DecaPod versie kost 100 Pond meer)
Leverancier: Presence Audio, UK (www.presenceaudio.com)

British Audio Rebuilt Troika: 750 GBP (450 Pond wanneer men een Troika aanlevert) 
Leverancier: British Audio Products (Britishaudio.co.uk)