Stirling Broadcast LS3/5a V2

De oude BBC LS 3/5a is een wereldwijd geliefde weergever maar al lang uit productie. De Stirling LS 3/5a-V2 is door de BBC goedgekeurd als vervanger van het origineel.

De originele LS 3/5a, ontwikkeld bij de Kingswood-Warren research afdeling van de B.B.C. en jarenlang door verschillende fameuze luidsprekerfabrikanten op de markt gebracht, is een oude en favoriete bekende van deze schrijver. Er kwam een einde aan het schijnbaar eeuwige leven van deze miniprofessional toen KEF, de fabrikant van de T 27 hogetonen unit en B 110 mid/laag unit, besloot de productie van deze klassieke drivers te staken.


Stirling Broadcast

Doug Stirling is de eigenaar van Stirling Broadcast, een Britse firma waar men naast het vervaardigen van studio-interieurs handelt in gebruikte studioapparatuur en oude voorraden van pro-audio fabrikanten. Doug zag zijn kans schoon toen de LS 3/5a voorraad van het fameuze Rogers vrijkwam. Rogers was vele jaren de bekendste fabrikant van de LS 3/5a monitor geweest maar moest helaas de deuren sluiten.

Doug Stirling was zich terdege bewust van de reputatie die Rogers had en nam daarom de gehele restvoorraad LS 3/5a-units, kasten en wisselfilters over, om vervolgens deze weergevers in eigen beheer te assembleren. Tot deze voorraad behoorde ook de inmiddels zeer geliefd geworden AB-1 stereo subwoofer. De originele Rogers LS 3/5a`s zijn onderhand geheel uitverkocht, iets wat Doug al jaren geleden zag aankomen door het grote enthousiasme van de afnemers. Er werd daarom besloten om een `drop-in replacement` voor de LS 3/5a te ontwikkelen. Makkelijker gezegd dan gedaan...

LS 3/5a-V2

Alhoewel de drivers van de Stirling `V2` versie van van andere fabrikanten komen waardoor een geheel nieuw ontworpen wisselfilter-ontwerp nodig werd, is de klankkast echter authentieker dan dat van de originele LS 3/5a. Hoe kan dat nou?! zullen vele lezers denken. Doug Stirling heeft goed opgelet toen Paul Whatton zijn beroemde `001/002` BBC prototype-paar uitleende. Hij heeft metingen en vele testen verricht en op basis daarvan het zogeheten "Reference Cabinet" ontworpen wat dunwandiger is en een geschroefde achterwand heeft, net als het prototype paar had. Tijdens de door Ken Kessler gehouden LS 3/5a vergelijkings-`shootout` versloeg het 001/002 paar ALLE andere aanwezige versies moeiteloos.

Over de oorzaak hiervan kwam men tot verschillende conclusies maar de afwijkende kastconstructie leek wel de belangrijkste clou te zijn. Stirling levert de "Reference Cabinets" ook los als opwaardering voor bestaande LS 3/5a`s. Naast de klankkast speelden de units een zeer grote rol in het ontwerp van de LS 3/5a V2. Gezien de originele KEF units een aantal unieke eigenschappen hadden was het moeilijk om een goede vervanging te vinden. Uiteindelijk vond men de juiste units bij Scanspeak en SEAS. Om het LS 3/5a karakter te behouden is men zelfs zo ver gegaan dat de nieuwe mid/laag unit met een afstandring achter de baffle wordt gemonteerd om exact dezelfde `cavity` te creeren die ook bestond bij de B 110. Oog voor detail is in dit soort gevallen heel belangrijk en ook de Scanspeak-hogetonen unit heeft zijn aanpassingen gekregen, waaronder eenzelfde soort geperforeerde grille en de kenmerkende viltrechthoek waarmee de originele KEF T 27 ook was uitgerust.

De Stirling LS 3/5a V2 is leverbaar in Essen, Kersen of Walnotenfineer, daarnaast zijn er de LE Gold Label uitvoeringen (Limited Edition, met goudkleurig type/serienummer-label) in Burl-Maple, Rosewood en Ebony. De LE uitvoeringen zijn kostbaarder maar qua technologie gelijk aan de standaard modellen. Audio Excellence heeft de LS 3/5a-V2 in verschillende uitvoeringen voorradig; men kan naar Zevenbergen bellen voor verdere details. Het is prettig wanneer een hoogwaardige weergever in een even hoogwaardige houtafwerking wordt geleverd en het mag gezegd dat Stirling zichzelf met deze brede keuze heeft overtroffen. Het test exemplaar was afgewerkt in zeer strak gefineerd Rosewood, ook de achterzijde wordt bij de Stirling niet overgeslagen en de messing schroeven waarmee de baffle en het achterpaneel zijn bevestigd maken het helemaal af.

Het frontdoek wordt door middel van vier Velcro-rondjes bevestigd gezien "hedendaags Velcro zo sterk is dat met de vroegere rechthoek van Velcro het frontje nauwelijks losneembaar zo worden zoals bleek toen iemand een grille brak bij het lospeuteren", aldus Doug Stirling. De nieuwe bevestiging is inderdaad prettig in het gebruik en sterk genoeg om de grille goed op zijn plaats te houden. Een ander opvallend detail is dat de hogetonen-unit wordt geflankeerd door twee verticale strippen van dunner vilt die binnen de bekende viltrechthoek zijn aangebracht. Dit heeft ongetwijfeld te maken met het wat pittigere off-axis gedrag van de huidige unit ten opzichte van de T27. De conus en stofkap van de SEAS mid/laag unit doen sterk denken aan de KEF B110. Het V2 wisselfilter bestaat uit 15 componenten (3 spoelen, 4 condensatoren en 8 weerstanden) en is gemonteerd op een 3mm dikke print die -net als bij Harbeth- direct is verbonden met de vier aansluitingen. Deze zijn verguld en zijn zowel voor vorkjes als banaanpluggen geschikt. Een klassieke enkele set connectoren zou meer in lijn met de historie van de Baby Beeb hebben gelegen maar Doug Stirling moet hebben gedacht dat bi-wiring tegenwoordig een `must` is.

Luisteren

Aangezien het testpaar ingespeeld was, kon na een korte opwarmperiode meteen serieus worden geluisterd. Alhoewel ik mij voorgenomen had om deze nieuwe weergevers niet continue te vergelijken met originele LS 3/5a`s maar ze juist op hun eigen merites te beoordelen werd ik door de eerste luisterimpressie helaas gedwongen om dat wel te doen. De weergave was opvallend krachtig maar miste de klassieke B.B.C. sound. De stemmenweergave liet in eerste instantie nog te wensen over gezien deze wat iel overkwam en enigszins werd verdrongen door het hoge-laag. Uiteindelijk bleek het in de combinatie met de gekozen luidsprekerkabels (Exposure) te zitten. Deze hadden tot dan toe altijd goede resultaten gegeven met de originele LS 3/5a. De Stirling LS 3/5a-V2 liet weten dat hij desondanks andere kabelwensen had. Een goede combinatie werd gelukkig al gauw gevonden (met een QED Profile kabel). Het leek mij van belang dit voorval te noemen gezien de V2 weliswaar is ontworpen om als het origineel te klinken maar dit met andere onderdelen doet. De elektrische eigenschappen verschillen dus en daardoor ook optimale kabel- en versterker combinaties.

Nadat als het ware de `kink uit de kabel` was gehaald, kon er verder worden geluisterd. Met de verbeterde systeemsynergie kwam het B.B.C. karakter wel uit de verf, inclusief de zo geliefde ontspannen presentatie. Wat meteen opviel was de goede tonale homogeniteit in de weergave. Dat kenmerk is van het hoogste belang bij monitorweergave (even voor de duidelijkheid; een `monitor` weergever is niet per se compact. De term duidt op de blijvende neutraliteit en natuurlijkheid over een breed scala aan weer te geven bronmateriaal). Om de vraag: "klinkt de V2 precies als de oude LS 3/5a?" maar meteen te beantwoorden: nee, dat doet hij niet. Maar hoe zou dat ook kunnen wanneer vrijwel ALLE onderdelen afwijken van het origineel. Wat echter wel overeenkomt is de kenmerkende B.B.C.-afstemming en de rust waarmee alles van vrouwenstemmen tot zelfs rock wordt neergezet. Die rust heeft tot gevolg dat er soms juist een flinke stemverheffing nodig is om iets aan degene naast je duidelijk te maken terwijl de muziek toch totaal niet als luid overkomt. En dat betekent een vrijwel complete afwezigheid van luistervermoeidheid, iets wat zeldzamer is dan men zou denken.

Met de track Happiness Is Easy van Talk Talk was meteen hoorbaar dat deze Stirling V2 meer punch geeft bij de weergave van de drum-intro dan de oude LS 3/5a. De stem van Mark Hollis klonk mooi droog en dramatisch, zoals het hoort. De unieke plukstijl van superbassist Danny Thompson laat horen dat de weergave van de Stirling ook verder doorloopt in het laag. In een kleine luisterruimte zal een subwoofer meer overkill dan klankmatig verrijkend zijn. Deze indrukwekkende laagweergave was ook goed hoorbaar met de Audio Quest LP Puttin` It Down van Terry Evans. Op het komische en vooral meeslepende nummer Too Many Ups And Downs is naast de geweldige basstem van de heer Evans een diepgrommende bas hoorbaar die op zijn zachtst gezegd uitdagend is voor een weergever met een 13 cm mid/laag unit. Maar hier lijkt de Stirling pas echt in zijn element: van het grommende en swingende laag tot de perfect opgenomen hi-hats, de weergave staat als een huis.

Met licht akoestisch materiaal heeft de oude LS 3/5a toch nog een streepje voor: de middentonen weergave van het origineel heeft meer magie tijdens de track Old Love van de LP Eric Clapton MTV Unplugged. Toch zullen velen de meer levendige klank van de V2 zeker weten te waarderen. Sterker nog, hij slaat een bijzonder goede brug tussen de klassieke Britse sound en de huidige vraag naar meer dynamiek en impact. De originele LS 3/5a is -binnen zijn werkbereik- zeker dynamisch maar vindt eerder zijn limiet dan zijn nieuwe familielid die geen spoortje mechanische stress of limitering heeft laten horen tijdens de luistersessies. Eigenlijk is de Stirling LS 3/5a V2 veel meer een directe collega van de Harbeth HL-P3ES-2 die ook ontworpen is als `drop-in replacement` voor de LS 3/5a en net als de Stirling de goedkeuring van de B.B.C. zelf draagt (sterker nog: er zijn vele paren HL-P3ES-2 in gebruik bij de B.B.C.). Met de track Snale Mi Jente van Kerstin Blodig`s CD Trollsang (Ter beschikking gesteld door Synfonique) toonde de Stirling zijn souplesse en goede stereo-afbeelding. Op deze track zingt Blodig (solo) een traditioneel Deens lied waarbij ze op een Bodhran (grote framedrum) speelt. De verleidelijke, soepele stem en de zwierig bespeelde trommel waren een lust voor het oor. Met de Stirlings kwamen de subtiele intonaties van Blodigs zang zeer goed uit de verf en de klanken van de met continue varierende intensiteit gespeelde trommelslagen werden volkomen los van de weergevers afgebeeld.

Conclusie

Stirling Broadcast heeft met de Stirling LS 3/5a-V2 een moeilijke taak volbracht: een nieuw ontworpen vervanger creëren voor de roemruchte LS 3/5a. Dat met het verdwijnen van de originele KEF units deze taak praktisch onmogelijk werd, maakt het des te opmerkelijker dat de V2 versie hier goed in is geslaagd. Een kopie is het niet en dat zou men ook niet mogen verwachten maar dat de Stirling een zeer bijzondere weergever is staat vast. Wie genoeg heeft van opdringerig klinkende weergevers zou een luistersessie met deze handgebouwde mini-monitoren niet moeten missen.

Aanvullende informatie:

Importeur:
Audio Excellence
Internet: www.audioexcellence.nl
Tel: 0168 335180
Paarprijs Stirling Broadcast LS 3/5A-V2: 1500 Euro (LE uitvoering: op aanvraag).