Lensfilters: Onmisbare accessoires voor video en foto

Filters corrigeren het op de sensor vallend licht en/of brengen creatieve effecten in de opname aan. Menig video- en fotograaf is onbekend met de werking van filters die je gewoon voor het objectief van de camera kunt bevestigen. Dit artikel zet de belangrijkste typen filters op een rij.

Filters voor video en foto kan je op verschillende manieren onderscheiden. Een eerste indeling is die tussen interne en externe filters. Interne filters zitten in de objectiefweg of voor de camerasensor. In de optische weg gaat het doorgaans om grijsfilters die de hoeveelheid binnenvallend licht reduceren. Ook zit er soms een kleur corrigerend filter in de optiek. De filters voor de camerasensor hebben tot doel kleursplitsing en correctie. Een foto/video-sensor kent eigenlijk alleen zwart-wit. Door kleurenfilters en prisma's voor de lichtgevoelige plekken (de photosites) op de sensorchip te plaatsen valt het licht te splitsen in de primaire kleuren Rood, Groen en Blauw.
Een tweede indeling is die in corrigerend en creatief. Het corrigeren betreft de hoeveelheid licht, het contrast, polariseren en het verminderen van de binnenkomende hoeveelheid licht. Bij creatief gaat het om fraaie reflecties en stereffecten, afwijkende kleuren, soft/blur, meervoudige beelden, selectieve scherptegebieden en vervorming.
Verder kan je onder de categorie filters nog voorzetlenzen voor close-ups/macro en lensbabys scharen. Dit artikel behandelt de externe lensfilters. Bekende filtermerken zijn Hoya Tiffen, B+W, Lee, Hama, Cokin en Sony. Andere manieren van filteren zijn het gebruik van elektronische (creatieve) filters in de camera zelf of achteraf bij de montage op de computer of fotobewerking met een programma zoals Photoshop of een foto-app.

Optische kwaliteit en filtermaat
Als hobbyist investeer je relatief veel in objectieven voor de camcorder of digitale fotocamera. Dan is het doodzonde als een filter van inferieure kwaliteit de optische prestaties verpest. Een goede zuivere glassoort, een beschermde coating en geen reflecties zijn toch wel de minimumeisen die je aan het filter mag stellen. Kwalitatief gezien zijn filters onder te verdelen in goedkope merk onbekend, budget-middenklasse en topkwaliteit. De prijzen lopen uiteen van een tientje tot dik boven de € 100,-. Voor amateurdoeleinden kan je met de middenklasse volstaan.
Onder de filtermaat verstaat men de diameter in millimeter van de bevestiging waarmee je het filter vooraan op het objectief bevestigt. Dat gaat doorgaans met een schroefdraad maar er zijn ook filtervattingen met een bajonet. In de meeste gevallen staat de benodigde filtervatting op het objectief zelf en/of in de gebruiksaanwijzing vermeld. Hoe groter de diameter des te meer glas er inzit en hoger de prijs uitpakt. In een aantal gevallen kan je verloopringen gebruiken. Er zijn twee typen verloopringen:
1. Om grotere filters op een kleinere maat te monteren. Bijvoorbeeld van 55 naar 49 mm. De verschillen mogen echter niet te groot zijn. Anders ontstaan er wanstaltige constructies of interne reflecties.
2. Om een filtersysteem met een eigen insteekhouder voor het objectief te monteren.
Filtersystemen variëren van eenvoudige kunststofhouders tot een compleet compendium. Bij een simpele plastic houder kan je enkele rechthoekige filterglaasjes insteken en een zonnekap bevestigen. In geval van een compendium gaat het om een rail- of balgconstructie met licht regulerende flappen en een insteekhouder voor filters.

Lensbeschermende functies
De voorste lens van een objectief is kwetsbaar. Behalve vingertjes, stof, vuil en spatten is ook een lelijke kras mogelijk. Een helder UV-filter voor het objectief voorkomt vervuiling of beschadiging. Skylight kan bij de fotografie ook. Dit filter geeft een wat warmere tint.
Een tweede goede bescherming vormt een degelijke zonnekap. Naar keuze flexibel rubber of star hardplastic. Deze zonnekap vangt niet alleen reflecterend zonlicht weg maar beschermt ook tegen spatten, stoten en stof.

Grijsfilters
De grijs- of Neutral Density (ND)-filters behoren tot de belangrijkste filters bij video. Zij werken tegen overbelichting waarbij fletse kleuren en verlies van detailscherpte en contrast ontstaan. Omdat de mogelijkheden om de hoeveelheid licht bij de camcorder beperkt zijn tot het dichtdraaien van het diafragma en hoogstens een wat snellere sluitertijd is het voornaamste wapen om overbelichting te voorkomen een grijsfilter in de lichtweg te plaatsen.
Bij de meer professionele camcorder zijn doorgaans twee of drie grijsfilters ingebouwd. Is dat bij uw camcorder niet zo of is er sprake van een fotocamera bevestig dan een grijsfilter voor het objectief. Gangbaar zijn de reducerende waarden 1/4, 1/8, 1/16, 1/32 en 1/64 respectievelijk 2, 4, 6, 8 en 16 diafragmastops minder licht. Er is keuze uit grijsfilters met een vaste of verstelbare ND-waarde.
Een apart type grijsfilter is het graduatedfilter. Het grijze deel loopt af van donker naar gewoon helder in het midden. Hiermee kan je bepaalde delen in de opname, bijvoorbeeld de lucht in het landschap, van te licht naar gemiddeld bijtrekken.

Polarisatiefilter

Het circulaire polarisatiefilter is eveneens een belangrijk filtertype voor zowel video als foto. Dit draaibare (regelt het effect) filter doet drie dingen:
1. Vangt reflecties in glas, metaal en water weg.
2. Maakt de luchten donkerder. Het polafilter is bekend van het prachtige diepe blauw van lucht en water. Ook groen in de natuur wordt een stuk dieper groen.
3. Verhoogt de algemene kleurverzadiging (diepe kleuren) en het contrast.
Een handig neveneffect is een lichte grijswerking. Ook het polafilter vangt licht weg afhankelijk van de gekozen instelling.
Let er altijd op dat het beoogde polafilter geschikt is voor het modelcamera. Anders kunnen er problemen met de scherpstelling, 3D-opnamen en juiste belichting van komen. Het polarisatiefilter heeft de sterkste werking als de camera op 90 graden van de zon wordt gehouden. Dat wil zeggen de zon staat links of rechts van de fotograaf. Je kunt het effect regelen door aan de vatting te draaien.

Softfocus
Wie een zachte dromerige sfeer wil creëren past een soft(focus)filter toe. Er zijn verschillende manieren om een softeffect aan te brengen. Door het veroorzaken van een aangename onscherpte over het beeld, het verstrooien van het licht (diffuus), het verlagen van het contrast en blur (= een vorm van bewegings-onscherpte).
Softfocusfilters zijn niet duur en het verkregen effect vaak aangenaam. Bij een aantal softfilters is het effect instelbaar. Behalve het verzachten over de gehele linie valt het softeffect ook lokaal in het beeld aan te brengen. Bijvoorbeeld met een centrespotfilter waarbij alleen het beeldcentrum scherp blijft. Of de optische shift bij de lensbaby waarbij een geselecteerd (via het verplaatsen van het shiftelement en het gekozen diafragma) gebied scherp blijft en de rest vervaagt.
Een leuke experimentele manier is om zelf eens weefsels of doorzichtige stof voor het objectief te bevestigen. Een nylonkous, papierentissue of stukje melkglas kan al verrassend goed werken. Tevens zijn diffusorfilters in allerlei pastelkleuren leverbaar voor speciale dromerige tinten.
Blur filters geven behalve onscherpte of een actie-indruk. De bewegingsonscherpte lijkt net door het snel verplaatsen van het onderwerp te zijn veroorzaakt.

Optische effecten
Er zijn diverse typen filters met optische effecten leverbaar. Sterfilters brengen stervormige reflecties om de lichtbronnen in het foto -of videobeeld aan. Er is keuze uit verschillende stervormen met meerdere punten en het aantal sterren in beeld. In geval van een diffractorfilter komt er ook nog eens een prismatisch kleureffect rondom de lichtbron(nen).
Een splifieldfilter splijt de opname zodanig in tweeën dat een object in close-up op de voorgrond en de achtergrond beiden scherp zijn. Multi-imagefilters vermenigvuldigen het gekozen object in de opname een aantal malen. Er zijn verschillende aantallen en weergavepatronen mogelijk.

Gekleurde filters
De belangrijkste toepassing van gekleurde filters is de zwart-witfotografie. De filtertypen geel, oranje en rood versterken in oplopende volgorde steeds meer het beeldcontrast. Bij rood pakt het zwart-witbeeld zeer dramatisch uit.
Bij digitale fotocamera's en camcorders op de instelling in kleur opnemen bestaat het gevaar dat de beeldelektronica het effect van het aangebrachte kleurfilter tracht te neutraliseren. In dat geval kan je beter de interne artistieke filters van de camera zelf gebruiken.
Met gekleurde graduatedfilters kun je zelf op specifieke plaatsen in het beeld een andere kleur aanbrengen.

Welke filters voor op vakantie?
Filters kunnen zeker hun nut bewijzen voor op vakantie. Bij strand, zee en sport vallen een beschermend filter en zonnekap beslist aan te bevelen. Bij veel licht en geen intern grijsfilter een lensgrijsfilter meenemen. Een regelbaar type geeft meer mogelijkheden.
Het polarisatiefilter komt van pas voor het creëren van diep blauwe luchten en het wegvangen van reflecties.