De MM-30 in de Primare PRE 32

...een paar weken geleden kon je op HiFi.nl een recensie van de vloerstaande Audio Physic Classic 10 luidsprekers lezen. Een recensie waarin de chique Classic 10's gecombineerd werden met een stijlvolle Primare set. En die set nemen we deze keer nader onder de loep...

De PRE 32 voorversterker en de A43.2 eindversterker uit deze set mogen inmiddels als bekend worden beschouwd en hebben deze keer 'slechts' een dienende rol. Deze recensie concentreert zich vooral op de kwaliteiten van de DAC 30 en de nieuwe MM30 Multimedia-module in de PRE 32.

Aan de voorkant van de PRE 32 is haast niet te zien dat deze voorversterker verborgen kwaliteiten heeft. Alleen een kort zwart stokje dat een paar centimeter boven de kast uitsteekt zal de oplettende consument verraden dat deze PRE 32 in een thuisnetwerk opgenomen kan worden. Het stokje doet namelijk dienst als WLAN (Wireless Local Area Network) antenne waarmee de PRE 32 via wifi met het internet verbonden kan worden.

Op de achterzijde van de PRE 32 zien we bovendien ook nog een LAN-ingang waarmee je een bedrade verbinding tot stand kunt brengen. Okee...de PRE 32 kan opgenomen worden in een thuisnetwerk, maar wat moet je daarmee? En daar komt de spreekwoordelijke aap uit de mouw: deze PRE 32 is uitgerust met de MM30 multimedia module (1500 euro) waarin een heuse audiostreamer is verwerkt.

Maar de MM30 is meer dan een streaming-module; het is ook een DAC met vijf digitale ingangen - drie optische, een coaxiale en keuze uit twee asynchrone USB-ingangen - en een coaxiale digitale uitgang. Uitgerust met de MM30 module vormt de PRE 32 hét centrale punt van de hifi-installatie. Zo veelzijdig en flexibel zou iedere moderne (voor)versterker eigenlijk moeten zijn. Zowat elke bron, digitaal of analoog, gebalanceerd of ongebalanceerd, kan zonder omwegen met de PRE 32 verbonden worden. Alleen in een phono-versterker is niet voorzien.

Streaming Device

Als je de achterzijde van de MM30-module goed bekijkt zul je ontdekken dat er twee USB-aansluitingen op zitten: een asynchrone USB-A poort waarop je rechtstreek een iDevice of een UPnP server kunt aansluiten, en een asynchrone USB-B poort waarmee je een computer kunt verbinden. Door een UPnP server rechtstreeks op de USB ingang van de MM 30 streamer-module aan te sluiten kun je in theorie zelfs het hele tussenliggende thuisnetwerk overslaan, wat een kleine winst in geluidskwaliteit op zou kunnen leveren. Het signaal hoeft immers niet door routers en switches of vele meters standaard CAT-kabel. In principe heb je bij deze manier van aansluiten zelfs geen internetaansluiting of thuisnetwerk meer nodig, een NAS of computer met daarop UPnP software, zoals bijvoorbeeld Twonky Media of JRiver, is voldoende om digitale bestanden af te spelen.

Voor de bediening van de streamer moet je UPnP software op je smartphone of tablet (Android of iOS) installeren. Dat kan een generieke App zoals bijvoorbeeld PlugPlayer zijn, maar je kunt daar natuurlijk het beste de eigen Primare App voor gebruiken. De eigen App heeft meteen als voordeel dat je ook het volume op de PRE 32 kunt regelen vanaf je smartphone of tablet. En dat is natuurlijk erg handig.

De streaming software in de MM30 is gebaseerd op het UPnP protocol en herkent dus meteen alle in gebruik zijnde UPnP servers in het netwerk. In mijn geval herkent hij de Twonky bibliotheek op mijn iMac, de standaard UPnP software van de Synology NAS en de op diezelfde NAS geïnstalleerde Squeezebox Server software. Iedere UPnP software heeft zijn eigen sterke en zwakke punten, welke UPnP server je gebruikt is dus geheel aan jou. Ik kies voor de Squeezebox Server software op mijn Synology NAS waardoor ik ook eenvoudig en snel naar de laatst toegevoegde albums kan navigeren.

Primare DAC 30

Naast de eerder besproken Audio Physic Classic 10 luidsprekers en de Primare PRE 32 / A34.2 versterkercombinatie leverde importeur More Music ook de nieuwe DAC 30 (2350 euro) bij me af. De DAC 30 is een full-size DAC en zit verpakt in de inmiddels bekende en bovendien erg fraaie Primare behuizing met het ‘zwevende’ frontpaneel. Op dat frontpaneel wordt niet alleen de gebruikte digitale ingang getoond maar ook de sample-frequentie van het aangeboden signaal. Ingangskeuze kan via de 'selector' op het frontpaneel of via de meegeleverde afstandsbediening.

Dat de DAC 30 bedoeld is om zelfs de beste Primare cd-spelers, zoals de inmiddels iets oudere CD 31, op te kunnen waarderen mag blijken uit de volledig gebalanceerd opbouw, de Crystal DSD DAC CS4398 chip en het gebruik van R-core transformatoren. Die gebalanceerde opbouw is ook terug te zien op de achterzijde: naast een gebalanceerde XLR-uitgang heeft de DAC 30 ook een gebalanceerde AES/EBU digitale ingang.

Op de achterzijde vinden we verder nog drie digitale ingangen die naar keuze als optische- of als coaxiale ingang gebruikt kunnen worden, en een USB-B input voor het rechtstreeks verbinden van een computer. PC gebruikers moeten voor de USB-ingang wel eerst een speciale xmos audio-driver installeren, bij Mac’s is dat niet nodig. Deze driver is te downloaden via de Primare website. Uitgangen zijn er in analoge vorm - naast de al eerder genoemde XLR uitgang heeft de DAC 30 ook een ongebalanceerde cinch-uitgang - en coaxiaal digitale vorm.

Som der Delen
Eerlijk gezegd keek ik wel een beetje op van de verkoopprijs van 1500 euro voor de MM 30 Multimedia module. Het betreft namelijk 'slechts' een insteekmodule in een reeds bestaande behuizing die gebruik maakt van de bestaande voeding. En die behuizing en voeding zijn juist twee onderdelen die de prijs erg op kunnen drijven. Zou Primare de MM 30 in een eigen kast geplaatst hebben dan zou de verkoopprijs ver boven de 2000 euro uit moeten komen, terwijl de PRE 32 zelf voor 2100 euro in de prijslijst staat. We hebben het hier dus over een DAC/streamer met serieuze aspiraties. Daarom is het inbouwen in een bestaand apparaat een slimme keuze: tegen relatief(!) lage kosten koop je een zeer hoogwaardig aanvulling op je muziekinstallatie.

Daarbij moet je ook rekening houden met het feit dat je met de MM 30 een topklasse DAC én een topklasse streamer in huis haalt. In dat licht is de gevraagde verkoopprijs goed te verdedigen.

Om de kwaliteiten van de MM 30 DAC te bepalen kan ik hem rechtstreeks vergelijken met de DAC 30. Het is wel jammer dat het (nog) niet mogelijk is om bij het luisteren naar de streamer/media-module de coaxiale digitale uitgang van de MM 30 module te verbinden met een externe DAC. De PRE 32 heeft namelijk geen tape-loop waardoor je twee ingangen onafhankelijk van elkaar kunt laten functioneren. Een rechtstreeks vergelijk tussen de twee DAC’s is daarom via de streamer in de MM 30 niet mogelijk. Voor het beoordelen en vergelijken van de twee DAC's gebruik ik daarom een externe digitale bron.

Streaming, Baby

Aangezien ik in de bespreking van de Audio Physic Classic 10 al uitgebreid ingegaan ben op de klankmatige kwaliteiten van de totale combinatie concentreer ik me nu even op de verschillen tussen beide DAC's. Ik luister via de streamer en de DAC in de MM 30, maar soms luister ik ook via een Squeezebox Duet met BOTWS voeding. De ene keer verbind ik die digitaal met de MM 30, de andere keer digitaal met de DAC 30. Daardoor weet ik een goed beeld te krijgen van de invloed van de streaming-module in de MM 30 en de capaciteiten van beide DAC's.

Een vergelijk tussen twee digitaal naar analoog converters van eenzelfde merk is tegelijkertijd makkelijk en moeilijk. Makkelijk omdat ze bij een goed ontwerp dezelfde karaktereigenschappen delen, moeilijk omdat je bij het prijzen van de ene de andere onterecht het predicaat 'slechter' opgeplakt krijgt. Om de verschillen duidelijk te maken moet je ze als recensent accentueren. Bovendien heeft iedere luisteraar, en dus ook ondergetekende, zijn eigen voorkeuren en prioriteiten. Is het voor de ene luisteraar erg belangrijk dat er een breed en diep beeld wordt geprojecteerd, dan kan de voorkeur van een ander juist uitgaan naar een absoluut juiste tonaliteit. Idealiter is een apparaat all-things-to-all-men, maar helaas is dat zelden het geval. De gerapporteerde verschillen tussen beide DAC-modules moeten ook in dit licht bezien worden.

Als The Tallest Man On Earth zingt dat There's No Leaving Now, staat het kippenvel binnen luttele seconden op mijn armen. De muziek wist me meteen te grijpen en het lukte me zelfs niet om tijdens het nummer over te schakelen naar de DAC 30. Pas nadat de laatste toon volledig is uitgeklonken kom ik weer terug in de realiteit. De gedragen, haast zeurderige manier van praat-zingen, de warme, volle klanken van de vleugel...wat is dit mooi! De stem van Kristian Matsson (aka The Tallest Man On Earth) staat stabiel en perfect afgebakend in het midden van het geluidsbeeld, de galm van de ruimte subtiel hoorbaar. Wat moet de DAC 30 hier nog aan toevoegen?

Gelukkig weet de DAC 30 de lat nog een flink stuk hoger te leggen. De stem van Kristian Matsson krijgt nog meer zeggingskracht, is bovendien iets voller en warmer. De DAC 30 laat bovendien nog duidelijker dat rauwe randje horen. De wanhoop druipt nu haast letterlijk uit de Audio Physics.

Dat extra vleugje drama laat de DAC 30 ook horen als ik Lighthouse van Patrick Watson draai. Watson’s stem klink via de DAC 30 nog intiemer, de tikjes op de snaren van de vleugel hebben nog net iets meer attack. Ook het laag in deze opname krijgt met de DAC 30 net dat beetje meer autoriteit. De verschillen tussen de MM 30 en de DAC 30 zijn relatief klein, maar hebben wel een grote invloed op hoe je de muziek beleeft. Waar de MM 30 je naar de muziek laat luisteren, trekt de DAC 30 je in de opname en neemt je mee op een muzikaal avontuur.

Conclusie
De Primare MM 30 module maakt de hier besproken PRE 32, maar ook de I32 geïntegreerde versterker tot ware alleskunners. De moderne muziekliefhebber die zijn of haar muziek vanuit meerdere digitale bronnen tot zich neemt - en wie doet dat niet tegenwoordig niet - loopt al snel tegen het beperkt aantal digitale ingangen op de meeste populaire DAC's aan. De MM 30 Media Module biedt genoeg digitale ingangen om een televisie (decoder), een game-console, een Blu-ray speler, een cd-speler én een computer aan te sluiten. Daarnaast herbergt de MM 30 ook nog eens een topkwaliteit streamer die HiRes bestanden (tot 24/192) in de meest gangbare bestandsformaten af kan spelen. De interne DAC van de MM 30 is meer dan uitstekend en zal zeker menige digitale bron naar een hoger plan tillen.

Uit betrouwbare bron heb ik vernomen dat er bij Primare momenteel hard gewerkt wordt aan een nieuwe streamer, welke in principe een MM30 module in een eigen behuizing is. Eigenaren van andere Primare apparaten dan de PRE 32 en de I32 kunnen zodoende ook profiteren van deze uitstekende module. Dat het nog beter kan blijkt als ik de PRE 32 en A34.2 van muziek voorzie middels de voortreffelijke DAC 30. Wat goed is wordt nog beter, krijgt nog meer diepgang en substantie. De Primare DAC 30 is een absoluut snoepje en verovert wat mij betreft in deze prijsklasse met gemak een plaatsje in de absolute top.