Het gebruik van puur professionele apparatuur binnen hifi-systemen is niet onbekend. Daarom is de digitale apparatuur in de luisterruimte voorzien van de Mutec MC3+ USB en de REF10. Het gebruik van een externe klok in combinatie met hifi-apparatuur is bij consumenten relatief onbekend, vaak niet mogelijk en soms ingewikkeld. Het kan het digitale geluid aanzienlijk verbeteren. Dit verhaal is dus voor doorbijters, die diep door de materie willen lezen en de grenzen van digitaal geluid willen verleggen. 

Er is vaak te lezen dat het niet waar is dat ‘bits bits zijn’. Het idee daarachter is dat men in digitale systemen allerlei verschillen denkt waar te nemen en dat zoiets te maken zou hebben met de bits. Maar, bits zijn gewoon bits. Dat is feitelijk een van de essenties uit de digitale wereld. Digitale systemen in de computerwereld, de video en de audio werken zodanig dat het signaal, dat uit die bits bestaat, altijd in ongewijzigde vorm wordt overgedragen. Dat is een van de taken van de protocollen die de basis vormen voor de overdracht van de digitale code. Een digitaal signaal is namelijk robuust. Om het heel exact te formuleren moet je eigenlijk opmerken dat de individuele golfvorm die een bit representeert soms kan veranderen, maar dat zoiets geen betekenis heeft zolang het systeem het verschil kan blijven zien tussen een nul en een een. De code als zodanig blijft onveranderd. Maar, we maken toch mee dat kabels die bits transporteren ‘anders’ klinken en dat converters, servers, cd-spelers en andere apparaten ook klankmatige verschillen kunnen bieden. Heel in het algemeen is daarover te zeggen dat die bits niet veranderen, maar dat de geluidsmatige verschillen veroorzaakt worden door hoe er met die bits wordt omgegaan tijdens de processing en door een aantal externe omstandigheden.

In veel apparaten wordt aan de ingang van de elektronica, die de bits omzet naar analoog (de converter), het digitale signaal voor 100 procent gereconstrueerd. Wat daarvoor dan eventueel met die bits is gebeurd, maakt totaal niet uit. Maar de processing, die de bits vertaalt naar analoog of voor andere digitale conversies zorgt, kan wel een verschil maken. Ook het achterliggende analoge uitgangsgedeelte kan een geluidsmatig verschil veroorzaken (converter of cd-speler). De uitdaging is om de omzetting zodanig in te richten dat het eindresultaat een zo perfect mogelijke reconstructie is van het oorspronkelijke opgenomen signaal.

De omzetting is afhankelijk van het algoritme en de kwaliteit van de klok. Een andere factor is common-mode storing die via kabels of anderzijds het analoge circuit kan bereiken. Die kans is aan de kant van netwerkkabels verwaarloosbaar. Als USB- en HDMI-kabels voldoen aan de daarvoor geldende specificaties hebben ze geen invloed op het geluid. Een goede coaxkabel veroorzaakt geen reflecties en jitter en heeft dan ook geen invloed op het geluid. Als consument heb je weinig invloed op de omzetting. Die is ingebouwd in de converterchip of wordt door de fabrikant in een memory geplaatst. Met betrekking tot kabels kun je exemplaren uitkiezen die aan de internationaal vastgestelde specificaties voldoen. Daarnaast kun je digitale apparatuur aanschaffen die minder gevoelig is voor common-mode storingen. Aan de klok kun je als consument soms iets doen.

Klok

De meeste professionele apparatuur heeft een aansluiting voor een externe klok. Door een klok toe te passen met een zeer hoge precisie, werkt alle aangesloten digitale apparatuur dan op hetzelfde kloksignaal van hoge kwaliteit. De meeste hifi-apparatuur heeft geen aansluiting voor een externe klok. Maar, binnen het high-end segment zijn er diverse apparaten gekomen die zo’n aansluiting hebben en fabrikanten leveren dan ook vaak een eigen externe klok mee. Ook al heeft de meeste hifi-apparatuur geen aansluiting voor een externe klok, het is vaak toch mogelijk om als consument invloed uit te oefenen op de klok en daardoor de prestaties van het digitale front end te verhogen. Dat is gebaseerd op een keuze die de consument kan maken. Een USB-signaal neemt namelijk geen kloksignaal mee. Een broncomponent met een USB-uitgang wordt vaak aangesloten op een d/a-converter. De kwaliteit van de klok in de converter bepaalt dan de eindkwaliteit van het signaal. Maar, als het broncomponent via coax, glas of AES/EBU is verbonden met de converter, dan bepaalt de kwaliteit van de klok in dit broncomponent de eindkwaliteit. Als de kwaliteit van deze klok minder is dan de kwaliteit van de klok in de converter, dan maak je geen gebruik van de betere kwaliteit van de converter. Als de klok van het broncomponent aanzienlijk beter is dan de klok in de converter, dan gaat de converter meelopen met deze kwaliteit.

Mutec MC3+ USB

Deze puur professionele unit is in de basis een zogenaamde USB-interface, een re-clocker, een upsampler en een master-clock. Er is geen converter aan boord. In ieder geval een combinatie van  functies, waarbij sommige daarvan niet direct bruikbaar zijn in de hifi, maar anderen zeker heel zinvol zijn. Een USB-interface wordt meestal gebruikt in combinatie met computers. Op de computer draait dan bijvoorbeeld software om muziek op te nemen, te editen en af te spelen. De interface is een kastje met meestal analoge ingangen voor microfoons of lijn-signalen en analoge uitgangen om het signaal naar een versterker of ander apparaat te sturen.

Deze interfaces hebben minimaal 2 kanalen (voor stereo) en dat kan oplopen tot 24 in- en uitgangen voor multitrack opnames. De versie met twee kanalen wordt door sommige consumenten ingezet voor een computer die dient om muziek af te spelen. Een simpel voorbeeld is een computer met een verzameling muziek-downloads. Via een programma als Foobar kan de muziek afgespeeld worden naar de USB-interface. De analoge uitgangen van de interface worden dan aangesloten op een versterker. Uiteraard is er veel software beschikbaar waarmee een echte music server op een pc kan worden gebouwd. 

De Mutec MC3+ USB is gericht op pro-gebruikers en wijkt enigszins af van de standaard USB-interface. Het zou veel ruimte innemen om het apparaat volledig te beschrijven. Daarom is de focus gericht op de functies die zinvol zijn voor een hifi-consument. Denk bij een USB-interface maar even aan de simpele AudioQuest DragonFly. Dit soort apparaatjes komt met een ingebouwde converter en verandert het vaak bizar slechte computer- en smartphone geluid in iets met een hogere kwaliteit.

Computer

Veel consumenten gebruiken een computer als bron voor muziekweergave. Het maakt weinig uit of de computer kan streamen vanaf de bekende sites, of dat de computer wordt gebruikt als echte muziek server met downloads op de interne storage, of content die vanaf het thuisnetwerk naar binnen komt. Muziek kan dan afgespeeld worden met behulp van Windows-apps, iOS-apps en applicaties voor macOS. Denk bijvoorbeeld aan JRiver of iTunes. Voor een betere kwaliteit sluit je dan een USB-interface aan op zo’n computer. Die zet het signaal om naar analoog en dat gaat naar een versterker of hoofdtelefoon. Nou is een computer niet echt geschikt voor audio. Naast de bits wordt dus een enorme hoeveelheid storing meegestuurd over de USB-kabel. Die kan eventueel interfereren met het analoge audiosignaal. De Mutec MC3+ USB haalt het signaal op uit de computer.

Voor Windows-computers zijn drivers beschikbaar op de Mutec site. Door de galvanische scheiding is er al een sterke vermindering van de meegekomen stoorinvloeden op het signaal. De MC3+ USB accepteert dus een USB-signaal en zet dat om in AES3, S/PDIF coaxial, optical, BNC, of AES3id via BNC. Die omzetting gebeurt op basis van de ingebouwde klok, die een zeer hoge kwaliteit heeft. Aan elk van de uitgangen van dit apparaat staat dus een digitaal signaal, dat naast de muzikale data een kloksignaal bevat. Het signaal is erg vrij van storingen en gaat vergezeld van een zeer nauwkeurig kloksignaal. Als dit signaal dan vervolgens aangeboden wordt aan een converter, dan krijgt dit apparaat een zo schoon mogelijk signaal. Op het moment dat de klok in de Mutec beter is dan de klok in de converter, bepaalt de Mutec dus de geluidskwaliteit. Uiteraard kun je het USB-signaal uit de computer ook rechtstreeks op een d/a-converter met een USB-ingang aansluiten. Maar, dan komt alle storing uit de computer rechtstreeks in de converter en dan is de klok in de converter leidend. Je krijgt dan alleen een zeer hoge geluidskwaliteit als deze converter ook van topkwaliteit is.

De kwaliteit van de ingebouwde klok in de Mutec is hoog, maar het kan nog beter. De Mutec kan namelijk aangesloten worden op een externe klok. Die komt in de vorm van de Mutec REF10 Audiophile 10 MHz Reference Master Clock. Aangesloten op de Mutec MC3+ USB, overrulet deze al zeer goede ingebouwde klok en wordt dan leading. De REF10 heeft overigens een groot aantal klok-uitgangen. Het nut daarvan geldt grotendeels in een studio, waar digitale mengtafels, effectapparatuur, converters, digitale recorders/players en sample rate converters voorzien kunnen worden van een gesynchroniseerd kloksignaal van zeer hoge kwaliteit. Maar, in een hifi-systeem zijn er soms mogelijkheden. Wellicht een DAT-machine of cd-loopwerk met een ingang voor een externe klok.

Andere USB-bronnen

De Mutec MC3+ USB met eventueel de REF10 is ook bruikbaar voor andere USB-bronnen. Veel streamers en music-servers zijn uitgerust met een USB-uitgang. De fabrikant schuift daarmee de verantwoordelijkheid voor de geluidskwaliteit voor het grootste deel in de richting van de consument. De fabrikant hoeft dan niet een apparaat te bouwen dat vrij is van storingen, een kostbare AES-EBU uitgang heeft, een goede voeding en een zeer goede interne klok. Hoewel de duurdere streamers en servers zeker maatregelen aan boord hebben om een zo goed mogelijk USB-signaal aan de uitgang te krijgen, bepaalt de kwaliteit van de aangesloten d/a-converter grotendeels de uiteindelijke kwaliteit. Maar het zal duidelijk zijn dat een USB-streamer, die goedkoop is gebouwd, vaak veel storing meestuurt naar de converter. De aan te sluiten converter is een keuze van de consument.  Wat de MC3+ USB overall doet is een apparaat met een USB-uitgang feitelijk voorzien van een AES-EBU uitgang, waar een storingsvrij en superieur geklokt signaal uitkomt. 

Niet USB-ingangen

Naast de werking als USB-interface, heeft de MC3-USB nog andere ingangen. AES, S/PDIF optical en S/PDIF coaxial over BNC. Voor de laatste zijn standaard RCA to BNC adapters beschikbaar. Op deze ingangen kan vrijwel alle digitale apparatuur aangesloten worden volgens de genoemde standaarden. Denk aan satellietontvangers, cd-loopwerken, DAT-recorders, (professionele) videorecorders en camera’s, smartscreens die het geluid via deze standaarden naar buiten sturen enzovoorts. De signalen worden dan in de Mutec ge-reclocked en naar buiten gestuurd. Voor de klok kan de interne versie worden gekozen of kan de REF10 aangesloten worden. Een voorbeeld van een toepassing is dat de Mutec aangesloten wordt tussen een cd-loopwerk en een converter. De klok van de converter gaat dan meelopen met de (betere) klok van de Mutec, waardoor de geluidskwaliteit beter wordt.

Klok

De MC3+ USB is ook bruikbaar in de vorm van een master-clock. Wie over audio-apparatuur beschikt die voorzien is van een wordclock-ingang, kan een betere geluidskwaliteit krijgen door zulke apparaten aan te sluiten op de clock van de Mutec. De inzet van een externe klok is vooral bedoeld voor het werk in de studio, maar sommige consumentenapparaten passen ook op een externe klok. Er is hier wel eens apparatuur van Esoteric en dCS geweest met mogelijkheden voor een externe klok. Het aansluiten van een externe klok wil niet altijd per definitie zeggen dat de geluidskwaliteit toeneemt. De ervaring hier met onder andere pro-apparatuur van Yamaha is dat het daar meer gaat om betrouwbaarheid dan precisie. De PLL in de Yamaha-apparatuur is zodanig gebouwd dat het niet uitmaakt wat je in de vorm van een externe klok aanbiedt. Strak of zwabberend. De inkomende klok wordt gewoon gereclockt door een zeer stabiele Yamaha klok, maar resulteert niet in het beste audiosignaal. Proberen en luisteren is dus altijd het devies. Let even op dat Mutec ook een MC3+ levert. Die mist de usb-input, maar heeft ook een klok die van mindere kwaliteit is.

Luisteren

Het uiteindelijke doel van een klok is om jitter te reduceren. Of de MC3+ USB, eventueel samen met de REF10 de geluidskwaliteit verbetert is in algemene zin niet te voorspellen. Het hangt erg af van de kwaliteit en werking van de componenten waarin deze Mutec-apparatuur een rol gaat spelen. Als een combinatie van een cd-drive en converter al beschikt over een topkwaliteit interne klok, dan zal de MC3+ USB weinig meer bij kunnen dragen.

Dat geldt ook als er converters worden gebruikt met een zeer hoog kwaliteitsniveau. Maar, de wereld kent zeer veel consumenten die een computer (Apple, of op basis van Windows) gebruiken als muziekbron. Bij die groep consumenten horen ook veel musici die laptops gebruiken om (via de USB-interface) muziek te maken of op te nemen. Bij al die toepassingen is vrijwel altijd sprake van een signaal dat via USB naar buiten komt. Hier kan de MC3+ USB met eventueel de REF10 een grote rol spelen. Ten tweede kent de markt allerlei streamers en muziek-servers met een USB-uitgang. De betere apparaten beschikken over een USB-board van hoge kwaliteit en zijn voedingstechnisch en computertechnisch zodanig ontworpen dat de invloed van storingen geminimaliseerd is. Maar, in het betaalbare segment zijn natuurlijk veel voorbeelden van apparaten waar de kwaliteit te wensen over laat. De fabrikant schuift de problemen hier in de richting van de consument. Die kan dan een oplossing vinden door de MC3+ USB aan te sluiten tussen de betreffende streamer/server en een converter met een S/PDIF en/of AES ingang.

De aanschafprijs van de MC3+ USB ligt rond de duizend euro. Dat is nog te verantwoorden en zeer vaak ook zinvol voor wie een streamer/server heeft van 500-2000 euro. Toevoeging van de REF10 kan dan net ‘too much’ zijn. Het is in ieder geval altijd noodzakelijk om de MC3+ USB in uw specifieke situatie te testen. De gewenste toename van de geluidskwaliteit is namelijk sterk afhankelijk van de kwaliteit van de aanwezige componenten, maar ook kan het systeem niet werken zoals het zou moeten.

In de luisterruimte werd de MC3+ USB aangesloten op een music-server met USB uitgang. Normaal gesproken is dit apparaat aangesloten op een USB-dac. Maar, de app, waarmee deze server wordt bediend en die op een iPad draait, start niet op als de dac niet wordt herkend als media-renderer. De server speelt dan wel muziek via de MC3-USB en de converter, maar kan niet via de app worden bediend. Dat wil niet zeggen dat zoiets gebeurd met elke music-server/streamer, maar het is zinvol om dat even uit te proberen. Mogelijk is er ook een oplossing voor, maar de Mutec’s waren net te kort aanwezig om daar uitgebreid mee bezig te gaan. Niettemin is het toch gelukt om de Mutec’s vanuit een USB-bron te laten spelen. Het verschil in geluidskwaliteit was echt aanzienlijk.

Wat er gebeurt is feitelijk gewoon wat resulteert uit de afname van jitter in een audio-systeem. Een foto met een laag contrast krijgt plotseling een hoger contrast. Dat betekent dat de clarity van het geluid toeneemt en ook de focussering. Geluiden worden scherper en duidelijker afgebeeld binnen de soundstage. Met meer definitie en kracht. Er is ook een ervaring dat het geluid ruimtelijker klinkt. In een andere luistersetup met de Mutec’s viel op dat er meer rust in het geluidsbeeld komt. Zonder dan in termen van tingeltjes en tangeltjes te spreken, is het totaalresultaat dat het geluid realistischer en natuurlijker klinkt. Het zal duidelijk zijn dat het resultaat sterker wordt als ook de REF10 aangesloten staat. In een volgende setting werden de Mutec’s aangesloten tussen een schijfloopwerk en een converter. AES/EBU vanuit het loopwerk naar de Mutec en AES/EBU vanuit de Mutec naar de converter. Het verschil in geluidskwaliteit was waarneembaar, maar iets minder uitgesproken dan bij de USB-verbinding. Dat is ook logisch, want de toegepaste apparatuur levert al een zeer hoge audio-kwaliteit.

Coax

De verbinding tussen de REF10 en de MC3+ USB gaat door middel van een coaxkabel met BNC-connectoren. Over het algemeen zullen verbindingen tussen een wordclock en studio-apparatuur via coaxkabels verlopen. Voor de audio heeft de MC3+ USB, naast AES-EBU (xlr) aansluitingen ook coax-aansluitingen via BNC. Consumenten-apparatuur heeft voor de coax-aansluitingen over het algemeen rca-chassisdelen. Dat is geen probleem, want er zijn verloopjes van BNC naar rca. Zorg dan wel dat deze de juiste impedantie hebben. Het kan dus zijn dat uw cd-loopwerk, een DAT-speler of de audio-uitgang van een televisie of smartscreen een coaxiale uitgang is. Veel converters hebben  een coaxiale ingang. Dat betekent een bezoek aan de hifi-boer om wat coaxkabeltjes te kopen. Voor een digitale verbinding via S/PDIF is de kwaliteit van dit coaxkabeltje van groot belang. Voor een coaxverbinding zijn de bandbreedte en impedantie belangrijk. Anders kan er jitter ontstaan.

Wat de REF10 dan goed maakt, wordt in de verbinding met de converter tenietgedaan. Het probleem met coaxkabels is dat ook de constructie aan heel specifieke eisen moet voldoen. Daarover lees je niets in de folders van de kabelfabrikanten die zich op de consumentenmarkt storten. Dat wil niet zeggen dat er hier en daar geen coaxkabel is die aan die eisen voldoet, maar het is wellicht beter om een coax te kopen die is gebouwd voor de pro-markt. De importeur van Mutec heeft langdurig experimenten uitgevoerd met coaxkabels. De verschillen tussen die kabels kunnen behoorlijk waarneembaar zijn. Ze leveren de apparatuur dan ook bij voorkeur met een specifiek type professionele coaxkabel. Dezelfde kabels die hier al heel lang in de luisterruimte worden gebruikt voor alle S/PDIF coaxiale verbindingen. Informeer dus bij de winkel die Mutec verkoopt, of bij de importeur. 

Epiloog

Laat het duidelijk zijn dat de Mutec MC3+ USB en de REF10 producten zijn voor de professionele markt. Het zal ook duidelijk zijn dat de aanpak van jitter en het zoveel mogelijk blokkeren van stoorsignalen, die zich graag via digitale verbindingen met het audiosignaal willen mengen, bijdragen aan het bereiken van een hogere geluidskwaliteit. Hoewel de gewone consument niet alle functionaliteiten van deze Mutec’s toe zal kunnen passen, is met name de MC3+ USB zeer bruikbaar.

Een grote groep consumenten gebruikt de USB-aansluiting als muziekleverende bron-aansluiting. Vrijwel iedereen met een laptop, pc of smartphone en ook muzikanten en producers. Met deze USB interface kan een zeer hoge geluidskwaliteit ontstaan voor iedereen die een music server op een computer draait. Het voordeel van deze Mutec MC3+ USB interface is dat er ingezet is op de kwaliteit van de klok en op het zoveel mogelijk blokkeren van stoorsignalen. Ook heeft de MC3+ USB een bereikbaar prijskaartje. Wie verder wil kan daar de REF10 aan toevoegen. De geluidsmatige ervaringen met deze apparaten zijn zeer goed. Maar, het eindresultaat is logischerwijze mede afhankelijk van de kwaliteit van de bij de consument aanwezige randapparatuur. Daarom is het zinvol om eerst te gaan luisteren en te bouwen op het advies van de (professionele) winkel of importeur. Het kan redelijk verslavend uitpakken, want de toename in geluidskwaliteit is significant.

Mutec MC3+ USB € 1.000,-
Mutec REF10 € 3.665,-

Helios Import | www.helios-import.nl